فضائل چهار کلمه
الحمد لله رب العالمين، والصلاة والسلام على إمام المرسلين، نبينا محمدٍ وعلى آله وأصحابه أجمعين، أما بعد:
خداوند متعال چهار کلمه را به فضایل بزرگ، و صفات با شکوه اختصاص داده‌است که دلالت آشکار به عظمت و بلندی منزلت آنها نسبت به سایر کلمات میکند این چهار کلمه عبارت‌اند از «سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ».
در مورد فضلیت این کلمات روایاتی زیادی وارد شده است که همه دلالت به شأن و مرتبۀ عالی آنها در نزد خداوند میکند و هرکسی این کلمات را روزانه بخواند، از پاداش بی‌شمار و ثمرات نیک دنیوی و اخروی برخوردار خواهد شد.
روایاتی را که در اینجا گنجانیده‌ام بخشی از کتاب «فقه الأدعية والأذكار» میباشد و مناسب دیدم تا آنها را یکجا نمایم، چنانکه بعضی از برادران معزز از من خواستند این روایات را بشکل رسالۀ کوچکی در آورم تا در دسترس همگان قرار گرفته و برادران و خواهران مسلمان ما از ثواب و پاداش آن مستفید گردند.
برادران و خواهران مسلمان! فضایل و پاداش این کلمات چهارگانه را با توجه و دقت بخوانید، تا شاید عزمها و همت‌ها را به حرکت درآورده بکار اندازد و راسخ گرداند. امیدواریم با توفیق خداوند بتوانیم این کلمات عظیم شأن را ورد زبان خود ساخته بر آن مداومت و محافظت نمائیم. خداوند همۀ‌مان را به عمل نیک توفیق عطا فرماید.
حالا روایاتی که در مورد این کلمات چهارگانه ذکر شده است خدمت‌تان عرض می‌داریم.
۱- این چهار کلمه از محبوبترین سخنان در نزد خداوند است، امام مسلم از سمره بن جندب س نقل میکند که رسول اللهصفرمودند: «محبوبترین سخن در نزد خداوند متعال چهار کلمه است، به هریکی از آنها آغاز کنی، باکی ندارد:
«سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ» [۱].
ابوداود طیالسی این چهارکلمه را در مسندش به این لفظ نقل کرده است: چهارکلمه است که از پاکیزه ترین سخنان و از قران است به هر یکی از آنها آغاز کنی باکی ندارد:
«سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ» [۲].
۲- این چهار کلمه در نزد رسول الله صاز آنچکه آفتاب برآن طلوع نموده محبوبتر میباشد- یعنی بهتر و محبوبتر از همه دنیا و دار وندارش- چنانکه امام مسلم از ابوهریره س نقل میکند که رسول خداصفرمودند: «یقیناً گفتن: سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ. در نزد من از آنچه که آفتاب بر آن طلوع نموده محبوبتر است» [۳].
۳- و از فضایل چهار کلمه آنچه در مسند امام احمد و شعب الإیمان بیهقی با اسناد جید از عاصم بن بهدلۀ، از ابی صالح از ام‌هانی بنت ابی طالب روایت شده که فرمود: روزی رسول اللهصبر من گذشت به ایشان گفتم: من کهن سال وضعیف شده‌ام پس مرا به عملی امر نمائید تا آنرا نشسته انجام دهم. پیغمبرصفرمودند: «صدبار سبحان الله بگو، مانند اینست که صد برده از اولاد اسماعیل÷را آزاد کرده باشی، و صد بار الحمدلله بگو، مانند اینست که صد اسپ زین و لگام شده را در را خدا (جهاد) فرستاده باشی، و صدبار الله اکبر بگو، برابر است با صد شتر قلاده شده‌ای که ـ برای قربانی سوق داده شده ـ و قبول شده در نزد خداوند باشد. و صد بار لا اله إلاّ الله بگو: میان آسمان و زمین را پر میکند و هیچکسی در آن روز نمیتواند عملی به این برزگی انجام داده تا بسوی آسمان بلند شود، مگر اینکه مانند خودت انجام دهد [۴].
منذری میفرماید: امام احمد با اسناد حسن آنرا نقل کرده است [۵]، و علامه البانی/سند آنرا حسن گفته است [۶].
برادران و خواهران مسلمان! در این پاداش بزرگی که در برابر چهار کلمه داده میشود خوب دقت کنید، کسیکه صد بار سبحان الله بگوید مانند آزاد کردن برده گانی از اولاد اسماعیل ÷است، در اینجا اولاد اسماعیل ÷بطور خصوص ذکر شده است زیرا آنها از شریف‌ترین خانواده‌های عرب هستند.
و کسیکه صد بار الحمدلله بگوید مانند آنست که صد اسپ زین و لگام شده را بخاطر حمل و نقل مجاهدین و سربازان اسلام صدقه نموده باشد. و کسیکه صد بار الله اکبر بگوید پاداش قربانی صد شتریکه مورد پذیرش خداوند قرار گرفته باشد، حاصل می‌نماید. و کسیکه صد بار لا إله إلاّ اللهبگوید، میان آسمان و زمین را پر میکند.
۴- چهار کلمه محوکنندۀ گناهان است: از عبد الله پسر عمرو بن العاصبدر مسند احمد و ترمذی و مستدرک روایت شده است که پیامبرصفرمودند: «بر روی زمین مردی نیست که بگوید: لا اله إلاّ الله، والله اكبر وسبحان الله، والحمد لله ولا حول ولا قوة إلاّ باللهمگر اینکه گناهانش نابود میشود اگرچه اضافه از کف دریا باشد». ترمذی این حدیث را حسن گفته و حاکم آنرا صحیح گفته، ذهبی سخن وی را تائید کرده است چنانکه امام البانی آنرا حسن گفته است [۷].
مراد از گناهان درین حدیث گناهان صغیره است، امام مسلم از ابوهریره س روایت میکند که پیغمبرصمی‌فرمود: «نماز‌های پنجگانه و جمعه تا جمعه و رمضان تا رمضان سبب بخشش و محوگناهانی که در میان میشود میگردد، بشرطیکه از گناهان کبیره پرهیز شود» [۸].
پس محو گناهان صغیره مقید و مشروط به اجتناب ازگناهان کبیره است زیرا گنهان کبیره و بزرگ را جز توبه چیزدیگری محو نمیکند. به همین معنی در حدیثی که امام ترمذی و غیره از انس بن مالک نقل کرده‌اند آنحضرتصبردرختیکه برگ‌های خشک داشت گذشت و با عصای خویش آنرا تکان دادند و برگهایش بر زمین ریخت، سپس آنحضرت ÷فرمودند: «گناهان بنده با گفتن: الحمد لله وسبحان الله ولا اله إلاّ الله والله اكبرچنان میریزد طوریکه برگ‌های این درخت فروریخت» شیخ البانی این حدیث را حسن گفته است [۹].
۵- از فضایل چهار کلمه اینست که آنها نهال‌های بهشت هستند. امام ترمذی از عبد الله بن مسعود نقل میکند که پیغمبر خداصفرمودند: ابراهیم ÷پرا درشب اسرا و معراج ملاقات نمودم. فرمود: ای محمد به امتت از طرف من سلام برسان و خبرشان ده که بهشت دارای خاک و آب خوب و جایگاه فراخی است و دانه آن سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلا إِلَهَ إِلا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ، است [۱۰].
در سند این حدیث هر چند عبدالرحمن بن اسحاق است اما دو شاهد دیگری از حدیث ابو ایوب انصاری و عبد الله بن عمر شداردکه با آن قوی میشود. مراد از کلمه قیعان در حدیث این است که جنت فراخ، و دارای خاک نیکو است نهال‌هایش با گفتن این کلمات رشد نموده جوان میشود چنانکه نهال در زمینی نرم و هموار و حاصل خیز این دنیا بزودی می‌روید [۱۱]. ذکر این کلمات نعمت انسان را در بهشت می‌افزاید و آنرا زیب و زینت میدهد.
۶- و از فضایل چهار کلمه: هیچکسی در نزد خداوند بهتر از مرد سالخورده‌ای نیست که الله اكبر وسبحان الله ولا اله إلاّ الله والحمد لله زیاد بگوید و آنرا ورد زبان خود گرداند. امام احمد و نسائی درعمل یوم و لیله باسند حسن از عبد الله بن شداد روایت می‌کنند که سه نفر از بنی عذره نزد پیغمبرصآمدند و به اسلام مشرف گردیدند. پیغمبرصفرمودند: کدام کس آنان را با خود می‌برد؟ طلحه گفت: من. آنها نزد طلحه بودند تا آنکه پیغمبر خداصلشکری را فرستاد و یکی از آنان نیز با آنها بیرون شده جام شهادت نوشید، سپس پیغمبر خدا لشکری دیگری فرستاد و یکی از آنها نیز بیرون شده به شهادت رسید، راوی می‌گوید: سومی در بسترش وفات نمود.
طلحه س فرمود: من هر سه آنها را درخواب دیدم که در بهشت‌اند مردیکه در بسترش وفات نموده بود دیدم درپیشروی قرار دارد و آنکه در اخیر شهید شد در عقب وی است و شهید اولی را در عقب آندو دیدم. طلحه فرمود: این خواب مرا به شگفت آورد، سپس نزد رسول خداصآمدم و موضوع را برایشان حکایت کردم، آنحضرت ÷فرموند: (چرا از این خواب تعجب کردی، هیچکسی در نزد خداوند بهتر از مؤمنی نیست که در اسلام سالیان دراز گذرانده الله أكبر، سبحان الله، ولا إله إلاّ الله والحمدللهزیاد بگوید [۱۲].
این حدیث عظیم الشأن دلالت بر فضیلت کسانی میکند که عمر طولانی و عمل نیکو دارند و زبانشان همیشه به ذکر خداوند تر و مشغول است.
۷- و از فضیلت چهار کلمه اینست که خداوند آنها را برای بندگان خود برگزیده، پاداش و ثواب بزرگی را برای گویندۀ آن آماده کرده است، در مسند امام احمد و مستدرک حاکم باسند صحیح از حدیث ابوهریره شو ابوسعیدبروایت است که رسول خداصفرمود: «خداوند چهار کلمه را از سخنان برگزیده است:
«سبحان الله، والحمد لله ولا إله إلاّ الله والله أكبر، پس کسیکه سبحان الله بگوید برایش بیست نیکی نوشته میشود و از او بیست گناه کم میگردد. و کسیکه الله اکبر بگوید مانند آن است، و کسیکه لا إله إلاّ الله بگوید، نیز مانند آن است، و کسیکه الحمد لله رب العالـمين از نزد خود بگوید برایش سی نیکی نوشته میشود و از او سی گناه کم میگردد» [۱۳].
ملاحظه میگردد، ثواب حمد گفتن «الحمدلله» که از نزد خود بنده باشد بیشتر از دیگر کلمه‌ها است زیرا غالباً حمد و شکر به سببی چون خوردن، نوشیدن یا بدست آوردن نعمتی صورت میگیرد، گویا در مقابل نیکی که بنده از آن بهره‌مند شده است آنرا می‌گوید، ولی هنگامیکه بنده از نزد خود حمد گفتن را آغاز کند بدون اینکه چیزی وی را با آن وادار کرده باشد، ثواب بیشتری دارد.
۸- و از فضیلت چهار کلمه اینست که سپر و پناهگاهی از آتش دوزخ و در روز قیامت نجات دهنده و پیشروی گویندۀ خود قرار می‌گیرند، حاکم در مستدرک و نسائی در عمل یوم ولیله دیگران باروایت ابوهریره نقل می‌کنند که پیامبر خداصفرمودند: «سپرهای تان را بگیرید». گفتیم: ای رسول خدا آیا از دشمنی تازه وارد؟ فرمودند: «نه! بلکه در مقابل دوزخ، بگوئید: سبحان الله، والحمدلله ولا إله إلاّ الله والله أكبر، زیرا این کلمات در روز قیامت نجات دهنده و پیشروی گوینده اش می‌آیند، و همانا این کلمات کارهای شایسته‌ای است که ثمره و ثواب آنها باقی و جاودانه است». حاکم فرمود: این حدیث صحیح و با شرط مسلم است لیکن آنرا درج نکرده است و ذهبی باحاکم موافق است و امام البانی آنرا صحیح گفته است [۱۴].
این حدیث نه تنها مشتمل بر اوصافی که در مورد این کلمات ذکر گردید است بلکه آنها اعمال نیک و پاداش و ثمرۀ ماندگار و جاودانه است. خداوند میفرماید: ﴿وَٱلۡبَٰقِيَٰتُ ٱلصَّٰلِحَٰتُ خَيۡرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابٗا وَخَيۡرٌ أَمَلٗا﴾[الکهف: ۴۶].
یعنی: «و اما اعمال شایسته‌ای که نتائج آنها جاودانه است، بهترین پاداش را در پیشگاه پروردگارت دارد، و بهترین امید و آرزو است».
۹- از فضایل چهار کلمه اینست که آنها در اطراف عرش خداوند متعال حلقه زده با صدائی همچو زنبور عسل گویندۀ خود را یاد می‌کنند، در مسند احمد و سنن ابن ماجه، و مستدرک حاکم از نعمان بن بشیربروایت شده که آنحضرتصفرمودند: «همانا آنچه از جلال و عظمت خداوند ذکر می‌کنید، تسبیح «سبحان الله» و تکبیر «الله أکبر» و تهلیل «لا إله إلاّ الله» و تحمید «الحمد لله» است که در اطراف عرش رحمن حلقه زده صدائی همچو زنبور عسل دارند که از گویندۀ خود یاد می‌کنند، آیا کسی از شما دوست ندارد تا همیشه از وی با گفتن این کلمات در نزد خداوند یاد آوری شود، یا کسی او را در نزد خداوند یاد کند؟».
بوصیری در زوائد سنن ابن ماجه گفت: سند این حدیث صحیح ورجال آن همه ثقه‌اند، و حاکم نیز آنرا صحیح گفته است [۱۵].
این حدیث شریف بیانگر فضیلت چهار کلمه است که اطراف عرش رحمن را پر نموده باصدائی همچو زنبور عسل، از گوینده و ذکرکنندۀ خود یاد می‌کنند، این بهترین بهره‌ای برای ذکر کنندۀ چهار کلمه است که برای همیشه در عالم بالا و مقام عالی قدر از وی یاد میشود. چنانکه در متن حدیث گذشت: «آیا کسی از شما دوست ندارد تا کسی اورا یاد کند یا همیشه از وی با گفتن این کلمات، یاد شود؟!».
۱۰- و از فضایل چهار کلمه اینست که پیغمبر خداصبه امتش آگاهی داده‌است آنها در ترازوی اعمال گران است، نسائی در عمل یوم ولیله و ابن حبان در صحیحش، و حاکم و دیگران از ابی سلمه س روایت نموده‌اند که گفت: من از رسول اللهصشنیدم که فرمود: «به به، ـ و اشاره با پنج انگشت دستشان نمود ــ چقدر این کلمات در ترازوی اعمال گران است!! سبحان الله، والحمد لله، ولا إله إلاّ الله والله أکبر،و مرد مسلمانیکه فرزند صالحش بمیرد و پاداش آنرا از خداوند بخواهد». حاکم این حدیث را صحیح گفت و ذهبی با او موافق است [۱۶].
و این حدیث شاهدی دیگر از ثوبان س دارد که بزار آنرا در مسندش ذکر کرده اضافه نمود: سندش حسن است [۱۷]. (به به) کلمه‌ای است که در وقت تعجب و بیان فضیلت چیزی گفته میشود.
۱۱- از فضایل کلمه چهارگانه اینست که برای بنده با گفتن هر کلمۀ آن صدقه است، امام مسلم در صحیح خود از ابوذر س روایت میکند که عده‌ای از صحابۀ پیغمبر خداصگفتند: یارسول الله! پاداش را ثروتمندان بردند، مثل ما نماز گزارده و روزه می‌گیرند و آنچه از مالشان از حاجت‌شان افزون باشد آنرا صدقه می‌دهند. فرمودند: آیا خداوند برای شما چیزی نداده که آنرا صدقه دهید؟ همانا در هر تسبیح «سبحان الله» گفتن صدقه است و هر تکبیر «الله أکبر» گفتن صدقه است و هر حمد «الحمد لله» گفتن صدقه است و هر تهلیل «لا اله إلاّ الله» گفتن صدقه است، امر به کارهای خوب صدقه است و نهی کردن از کارهای بد صدقه است و در همبستری با همسر صدقه است، گفتند: یارسول الله! یکی از ما شهوت خود را بر آورده میسازد در آن اجر و مزد است؟ فرمودند: آیا اگر آن را در حرام بنهد بروی گناه نیست؟ همچنان اگر آنرا در حلال بنهد برای او اجر است) [۱۸].
فقرا گمان کردند که صدقه تنها در مال و ثروت است و آنان از اینکار عاجز‌اند، ولی پیغمبر خداصبه آنها خبر داد که عملی کردن همه کارهای نیک و خوب صدقه است ودر ابتدای همۀ آنها گفتن چهار کلمه است: «سبحان الله، والحمد لله، ولا إله إلاّ الله، والله أکبر».
۱۲- از فضایل چهار کلمه اینست: کسیکه قرآن کریم را درست خوانده نمیتواند، رسول اللهصگفتن چهار کلمه را تلافی نخواندن قرآن برای چنین اشخاص قرار داده‌است. ابوداود، نسائی، دارقطنی و دیگران از ابن ابی أوفیبروایت نموده‌اند که شخصی نزد رسول اللهصآمد و گفت: یا رسول الله من نمیتوانم قرآن کریم را بیآموزم پس بمن چیزی بیاموز تا تلافی آن شود. رسول اللهصفرمود: «بگو: سبحان الله، والحمد لله، ولا إله إلاّ الله والله أکبر ولا حول ولا قوة إلا بالله» مرد بادیه‌نشین دو دست خود را جمع کرده گفت: این برای پروردگار من است پس برای من چه؟ فرمودند: بگو: «اللهم اغفر لي وارحمني وعافني وارزقني واهدني». یعنی: «بارخدایا مرا بیامرز و بر من رحم کن و عافیتم ده، و روزیم عطاکن و هدایتم نما». مرد بادیه‌نشین این کلمات را شنیده کف دست خو د را جمع کرد، سپس پیغمبرصفرمود: «این مرد دو دست خود را از خیر پر کرد» [۱۹].
محدث ابو طیب عظیم آبادی در تعلیقش بر سنن دارقطنی گفت: سند این حدیث صحیح است. و البانی/گفت: سندش حسن است [۲۰].
این بود مجموعۀ از روایاتیکه دربارۀ چهارکلمه روایت شده است، پس هرکه آنرا به تعمق و تدبر بخواند، خواهد دانست که این چهار کلمه برای مرد مؤمن چقدر سودمند ومفید بوده از مرتبۀ عالی و گران مایه برخوردار است چنانکه بعضی از علما فرموده‌اند که همه اسمای خداوند زیر این چهار کلمه مندرج است، مثلاً آنعده نام‌های که به پاکی و تنزیه خداوند دلالت میکند مانند قدوس و سلام، زیر کلمۀ «سبحان الله» داخل است.
و کلمۀ «الحمد لله» مشتمل بر اثبات کمال در اسما و صفات خداوند تعالی است و کلمۀ الله اکبر بزرگی و عظمت خداوند را بیان میکند و هیچ کسی ثناوصفت خداوند را شمرده نمیتواند، پس ذاتیکه دارای چنین صفاتی باشد بدون شک معبود برحق است و همه معبودات دیگر باطلند [۲۱].
پس میتوان گفت: «سبحان الله» (تسبیح) هر صفتی را که لائق جاه و عظمت خداوند نیست نفی میکند، «والحمد لله» (تحمید) انواع کمال در اسما و صفات و افعال خداوند را ثابت میسازد، «ولا اله إلاّ الله» (تهلیل) یگانه‌پرستی و اخلاص در عبادت خداوند و بیزاری از شرک را بیان میکند و تکبیر «الله اکبر» بزرگی و عظمت خداوند را بیان میکند و هیچ چیزی بزرگتر از خداوند وجود ندارد.
برادرم! حالا دانستی که چهار کلمه چقدر پر عظمت است و چه اجر و پاداش بزرگی در نزد خداوند برای گویندۀ آن است، از خداوند متعال خواهانیم تا همۀ ما را توفیق داده آنرا و رد زبان‌ان گرداند، و ما را در زمرۀ مردمانی شامل گرداند که همیشه زبانهای‌شان به ذکر خداوند تر است.
وبالله التوفيق
وصلی الله علی نبينا محمد وعلی آله وصحبه أجمعين.
[۱] صحيح مسلم (۲۱۳۷). [۲] مسند طيالسي ص: ۱۲۲. [۳] صحيح مسلم (۲۶۹۵). [۴] مسند احمد ۶ /۳۴۴، شعب الايمان (۶۱۲). [۵] الترغيب والترهيب ۲ / ۴۰۹. [۶] سلسلة الصحيحة الباني ۳ / ۳۰۳. [۷] مسند احمد ۲ /۱۵۸، ۲۱۰، ترمذي (۳۴۶۰) و مستدرك ۱/۵۰۳ و صحيح جامع (۵۶۲۶). [۸] صحيح مسلم (۲۳۳). [۹] سنن ترمذي (۳۵۳۳) و صحيح جامع (۱۶۰۱). [۱۰] سنن ترمذي (۳۴۶۲) و الباني آن را حسن خوانده است، سلسلة الصحيحة (۱۰۵) . [۱۱] النهاية از ابن اثير ۴/ ۱۳۲.. [۱۲] مسند أحمد ۱/ ۱۶۳، و سنن كبرى از نسائي، كتاب عمل اليوم والليلة ۶/ ۱۰۷۴ و الباني آنرا در سلسة الأحاديث الصحيحة خود حسن گفته است (۶۵۴). [۱۳] مسند ۲/ ۳۰۲، ومستدرك ۱/۵۱۲ والباني در صحيح جامع رقم (۱۷۱۸) آنراصحيح گفته است. [۱۴] مستدرك ۱/ ۵۴۱، سنن كبرى، كتاب عمل اليوم والليلة ۶/۲۱۲ و صحيح الجامع ۳۲۱۴. [۱۵] مسند ۴/ ۲۶۸ ، ۲۷۱، و سنن ابن ماجه (۳۸۰۹) و مستدرك ۱/ ۵۰۳. [۱۶] سنن کبرى، كتاب عمل اليوم والليلة ۶/۵۰ و صحيح ابن حبان (الحسان)۳/۱۱۴ رقم (۳۳۸) مستدرك ۱/۵۱۲، ۵۱۱. [۱۷] كشف الاستار عن زوائيد البزار ۴/۹ رقم (۳۰۷۲). [۱۸] صحيح مسلم شماره :۱۰۰۶. [۱۹] سنن ابی داود (۸۳۲) و سنن نسائي ۲/۱۴۳ و سنن دارقطني ۱/۳۱۳ ،۳۱۴. [۲۰] صحيح ابی داود ۱/۱۵۷. [۲۱] تفسير باقيات صالحات از علائي ص: ۴۰.