نبی خاتم و دین کامل

سید ابوالحسن علی الندوی

درباره مؤلف

در روز ششم محرم سال 1332 هجری برابر با 1914 میلادی در دهکدة «تکیه» واقع در هفتاد کیلومتری لکنو مولودی دیده به جهان گشود که بعدها او را در جهان بنام علامه امام سید ابوالحسن علی ندوی می‌شناختند، ایشان در یک خانوادة مذهبی و دانش‌دوست و شهیدپرور تربیت یافت، خانواده‌ای که مجاهدان و مصلحانی چون سید احمد شهید / در دامان خویش پرورده است.

سید ابوالحسن / منتسب به خاندان نبوت است و سلسله نسب وی به امام حسن بن علی بن ابی طالب می‌رسد، پدرش سید عبدالحی بن فخرالدین، از دانشمندان بلندپایه و اطبای حاذق و نوسندگان چیره‌دست زمان خود بود که به زبان عربی و فارسی تألیفات گوناگونی دارد که معروف‌ترین آنها کتاب «نزهة الحواطر» است که در هشت جلد به زبان عربی نگاشته شده است.

علامه فقید در سن نه‌سالگی سایة پدر مهربان خویش را در سال (1341 ق / 1923 م) از دست داد و سرپرستی او را برادر بزرگش دکتر سید عبدالعلی حسنی به عهده گرفت. مادرش خیرالنساء، نیز از زنان دانشمند و نویسندگان بزرگ بود که از آثار او رساله «الدعاء والقدر» و «حسن معاشرت» را می‌توان نام برد.

دوران کودکی

ندوی/ در خانواده‌ای پرورش یافت که همه افراد آن، اهل علم و مطالعه و اهل قلم بودند و هرکتاب جدیدی که به دست‌شان می‌رسید، مطالعه آن را بر خود لازم می‌دانستند، بر اثر همین ذوق مطالعه بود که سید در سنین 12 – 13 سالگی زبان عربی، انگلیسی و فارسی را به خوبی می‌دانست، و هنگامی که در سال (1926 م) کنفرانس ندوة العلماء با شرکت علمای بزرگ برگزار گردید، وی به زبان عربی سخنرانی کرد.

تحصیلات حوزوی و دانشگاهی

تحصیلات ابتدائی را در زادگاه خویش «لکنو» آغاز نمود و پس از تمام مبادی زبان اردو به فراگیری فارسی پرداخت، پدرش برای آموزش زبان فارسی و خوش‌نویسی یک معلم خصوصی و با تجربه برای وی انتخاب کرد، سید دروس عربی (صرف، نحو، بلاغت و...) را از اساتید برجسته‌ای چون شیخ جلیل بن محمد عینی و علامه تقی الدین هلالی مراکشی فرا گرفت، و پس از تمام دوره ابتدائی و متوسطه در سال 1927 م در سن چهارده‌سالگی در دانشگاه دولتی لکنو در رشته ادبیات به تحصیل پرداخت، و در این اثنا زبان انگلیسی را فرا گرفت و موفق به دریافت گواهی‌نامه و مدال طلا از آن دانشگاه شد و از آن پس به فراگیری علوم اسلامی پرداخت.

ایشان دروس حدیث را در سال 1929 م نزد علامه حیدر حسن خان استاد حدیث دارالعلوم ندوة العلماء آغاز کرد، و سپس در سال 1930 م برای ادامه تحصیلات عالی خود عازم لاهور شد و زانوی تلمذ را پیش مصلح بزرگ و دانشمند معروف، علامه احمد علی لاهوری / خم کرد، و در سال 1932 م برای کسب فیض از محضر دانشمند بزرگ علامه حسین احمد مدنی به دیوبند رفت، و در همان سال بار دیگر جهت ادامه تحصیل به لاهور عزیمت کرد و در معهد قاسم العلوم به تخصص در رشته تفسیر و حدیث پرداخت و از آنجا گواهی‌نامه عالی علمی دریافت نمود.

تدریس

امام در سال (1934 م) در سن بیست‌سالگی در دارالعلوم ندوة العلماء لکنو به تدریس پرداخت، و به مدت ده سال مسند درس را زینت بخشید، و سرانجام درس سال (1939 م) از کار تدریس موقتاً کناره‌گیری کرد و به منظور احیای امر به معروف و نهی از منکر تمام وقت خود را وقف دعوت و تبلیغ در راه دین نمود، و در این راه زحمات طاقت‌فرسایی را متحمل شد و به همین منظور در رأس هیات‌های تبلیغی به کشورهای عربی و اسلامی مسافرت می‌کرد، و تا واپسین لحظات عمر پربرکتش در سنگر دعوت و تبلیغ دین با زبان و قلم خویش، به عنوان مجاهدی همیشه در صحنه جانفشانی و جد و جهد کرد و همواره از ضعف و انحطاط مسلمین به شدت رنج می‌برد.

سید پس از پشت سرگذاشتن این دورة مقطعی بار دیگر به تدریس و نشر معارف اسلامی روی آورد و از سال 1943 م تا سال 1951 م در «سازمان تبلیغات اسلامی» لکنو به تدریس قرآن و حدیث پرداخت، و در سال 1955 از سوی دانشگاه دمشق (الجامعة السوریه) برای همکاری و تدریس در این دانشگاه فرا خوانده شد، و به عنوان میهمان مسئولیت تدریس در این دانشگاه را پذیرفت، همچینن در سال 1962 م از سوی شاه سعود برای تدریس در دانشگاه اسلامی مدینة منوره دعوت شد، اما سید تدریس همیشگی و قبول کرسی رسمی استادی را نپذیرفت. بنابراین، در سال 1382 هـ / 1936 م بنا به دعوت دانشگاه اسلامی مدینه به عنوان استاد میهمان در آنجا مشغول تدریس گردید.

فعالیت مطبوعاتی

از آنجا که مطبوعات نقش مؤثری در بیداری ملت‌ها دارند، امام / از فعالیت در این زمینه نیز غافل نماند، ایشان نخستین فعالیت مطبوعاتی خود را در سال (1927 م) در سن 13 سالگی از راه نوشتن مقاله در مجله اردوزبان «زمین‌دار» آغاز کرد، و نخستین اثر او به زبان عربی مقاله‌ای بود که در سال (1346 هـ ق – 1930 م) توسط علامه رشید رضا در مجله «المنار» مصر منتشر شد، امام ندوی / در سال 1940 م مدیریت مجلة «المسلمون» دمشق را پذیرفت، و در سال 1995 م «آکادمی تحقیقات و نشریات اسلام» از جهت چاپ و نشر کتب اسلامی بنیاد نهاد، و در سال 1962 م با همکاری مولانا محمد منظور نعمانی (ره) هفته‌نامة «ندای ملت» را پایه‌گذاری کرد، و در سال 1944 م به تألیف یک سلسله کتاب‌هائی راجع به روش دعوت و تربیت اسلامی اقدام نمود که بیشتر آنها به زبان‌های زنده جهان ترجمه شده است.

 ایجاد تحول در ادبیات و تاریخ‌نویسی

سید / هنگام تدریس احساس نمود که محتوای برنامه درسی حوزه‌های علمیه برای طلاب علوم دینی عصر حاضر کافی نیست، لذا در صدد برآمد تا کتاب‌هایی را تألیف کند که در برنامه درسی به جای کتاب‌های قدیم مورد استفاده قرار گیرند، و به همین منظور در نوزدهم آوریل سال 1983 م به برگزاری یک کنفرانس بین المللی تحت عنوان «الندوة العالمیة للادب الاسلامی» اقدام نمود، و از ادیبان بزرگ عرب دعوت به عمل آورد و تعدادی از کتاب‌های ادبی را که جهت تصویب در برنامه درسی حوزه‌ها تألیف کرده بود به آنان عرضه نمود که از جانب آنها مورد تأیید قرار گرفته و از آن پس جزو برنامه‌های درسی حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های جهان اسلام قرار گرفتند.

همچنین پس از مطالعه و تحقیق در تاریخ اسلام به این نتیجه رسید که باید در سبک تاریخ‌نگاری تحولی به وجود آید، زیرا اکثر مورخان به شرح حال پادشاهان و فتوحات فرمانروایان بسنده کرده اند و از ثبت فعالیت‌های اصلاحی و خدمات اجتماعی طفره رفته اند. بنابراین، کتاب «تاریخ دعوت و اصلاح» را در پنج جلد نوشت و زندگی‌نامه بسیاری از مصلحان و مجتهدان نامدار اسلامی و همچنین زندگی‌نامه خویش را که زندگی یک دعوتگر مصلح و مورخ چیره‌دست است و برای خوانندگان معلومات و تجربه‌های فراوانی دارد، به رشته تحریر درآورد.

تالیفات

ندوی / آثار و تالیفات بسیاری دارند که شمار آنها به بیش از سیصد کتاب می‌رسد و ذکر عنوان تمامی آنها از حوصله این مختصر خارج است، حدود سی کتاب از آثار ماندگار ایشان تاکنون به فارسی ترجمه شده است که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان کتب زیر را نام برد:

1- تاریخ دعوت و اصلاح، در پنج جلد که تاکنون فقط جلد اول آن منتشر شده است.

2- حدود خسارت جهان و انحطاط مسلمین.

3- نبرد ایدئولوژیک یا ارزیابی تمدن غرب.

4- آئین زندگی.

5- تفسیر سیاسی اسلام.

6- نگرشی نوین بر تزکیه و احسان یا تصوف و عرفان.

7- مولانا محمد الیاس و نهضت دعوت و تبلیغ.

8- نبی رحمت.

9- شگفتی‌های اندیشه اقبال.

10- المرتضی.

فعالیت‌های سیاسی

امام ندوی / به کار تدریس و تألیف اکتفا نکرده و نسبت به حوادث جهان بی‌اعتنا نبود، او معتقد بود که در زمان حاضر که دایرة فعالیت‌های سیاسی بسیار گسترده شده لازم است که علماء در سیاست سهیم باشند و آنان که دین را از سیاست جدا می‌دانند، در حقیقت مسلمانان را به خودکشی دینی و اجتماعی فرا می‌خوانند، وی به همین منظور دست به تشکیل سازمان‌ها و جنبش‌های ملی – اسلامی زد. و حرکت‌هایی مانند جنبش «پیام انسانیت» و شورای حمایت از حقوق مسلمین هند و ده‌ها موسسه و سازمان دیگر را پایه‌گذاری کرد.

حقا که ایشان امامی دوراندیش، دعوتگر و مصلحی حکیم بودند که دعوت‌گران و جنبش‌های بیدارگر اسلامی با هر گرایش و طرز تفکری که داشتند از افکار و اندیشه‌های والای ایشان الهام می‌گرفتند، از جنبش اخوان المسلمین گرفته تا نهضت دعوت و تبلیغ که خود یکی از رهبران زبدة آن بود، همگی وی را به عنوان پیشوا قبول داشتند که به خواست الهی رهنمودهای روشنگرانه و مخلصانة وی برای همیشه همچون خورشیدی فروزان فرا راه دعوتگران و مردان اندیشه و جهاد پرتو افشانی خواهد کرد.

گمان مبر که چون تو گذشتی جهان گذشت

هزار شمع بکشتند و انجم باقی است

جهانگردی و ارتباط با دنیای اسلام

ندوی / پیوسته کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی و تحقیقی کشورهای اسلامی و ممالک غربی شرکت می‌کرد و به منظور رساندن پیام اسلام به جهانیان به اکثر کشورهای گیتی مسافرت می‌نمود، و در بسیاری از نهضت‌های مردمی و جنبش‌ها و ارگان‌های دینی نقش فعال و در شکل‌گیری تداوم و ادامة حرکت آنان سهم به سزائی داشته است، ندوی / بسیار مشتاق آن بود که جهان اسلام رهبری دنیا را به عهده گیرد و از پیروی کورکورانه و تقلید از بیگانگان اجتناب ورزد، به ویژه به سرزمین حجاز و جزیرة العرب توجه خاصی مبذول می‌داشت و همواره با سران عرب در تماس بوده و به وسیلة نامه‌های اندرزگونه و ملاقات‌های متعدد آنها را به پیاده‌کردن نظام و احکام اسلام در سرزمین‌های خود سفارش می‌کرد. ندوی / به منظور بیداری مسلمین و رساندن پیام اسلام به جهانیان مسافرت‌های متعددی به کشورهای مختلف دنیا، از جمله اروپا و امریکا داشت، او همواره از قبول و احراز پست‌های دولتی اجتناب می‌نمود، ولی مسئولیت‌های مذهبی و اجتماعی فراوانی را به عهده داشت که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1- عضو دایم و معاون شورای هیأت مؤسسان «رابطة العالم الاسلامی» مکه معظمه.

2- عضو شورانی عالی دانشگاه اسلامی مدینه منوره.

3- عضو کنفرانس اسلامی قدس.

4- عضو کمیته اجرائی کنفرانس اسلامی بیروت.

5- مدیرکل مجمع علمی اسلامی «ندوة العلماء» لکنو، هند.

6- سرپرست دانشگاه دارالعلوم ندوة العلماء لکنو.

7- عضو هیأت مؤسسان شورای عالی، جهانی دعوت اسلامی، قاهره.

8- موسس و مسئول مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی دانشگاه آکسفورد، انگلستان.

9- عضو مجلس انتظامی مرکز پژوهش‌های اسلامی، ژنو.

10- رئیس بنیاد جهانی پژوهش‌های اسلامی، قاهره – مصر.

11- عضو شورای عالی امور دینی وزارت اوقاف، قاهره – مصر.

12- عضو مجمع علمی و آکادمی عربی، دمشق – سوریه.

13- عضو شورای دانشگاه دارالعلوم دیوبند – هند.

14- عضو شورای اجرائی «دارالمصنفین» اعظم گره – هند.

15- عضو دائرة المعارف عثمانی حیدرآباد – هند.

16- استاد (میهمان یا دعوتی سابق) دانشگاه‌های مدینه منوره و دمشق.

17- مدیر و مؤسس نهضت پیام انسانیت – هند.

18- عضو مجمع فقهی حجاز مقدس.

19- عضو شورای عالی جهانی مساجد.

20- عضو فدراسیون دانشگاه‌های اسلامی حجاز.

21- مؤسس و رئیس بنیاد جهان ادبیات اسلامی – ریاض.

22- عضو فرهنگستان زبان عرب، دمشق، قاهره و اردن.

23- عضو موسسه علمی و تحقیقی «آل البیت» اردن.

24- رئیس سازمان دفاع از هویت اسلامی مسلمین – هند.

25- عضو شورای عالی دانشگاه بین المللی اسلام آباد – پاکستان.

26- مؤسسه جمعیت تبشیر و جذب هندوها و غیر مسلمین به اسلام.

27- رئیس سازمان آموزش دینی ولایت اتراپرادیش – هند.

تواضع و فروتنی

علامه ندوی / به رغم داشتن کمالات انسانی برجسته و دانش فراوان و منصب‌های مهم در جهان بسیار متواضع و فروتن بودند، و هرگاه در کنفرانس‌های جهانی شرکت می‌کرد، از اقامت در هتل‌های بزرگ که مقر مدعوین بود پرهیز می‌کرد، حق‌جویی و فروتنی ایثار و اخلاص از صفات بارز ایشان به شمار می‌آمد، از اینجاست که علما و اندیشمندان و نویسندگان بزرگ و شخصیت‌های برجسته دنیای اسلام به خدمات بی‌شائبه و فضایل غیر قابل انکار ایشان اقرار و اعتراف داشته اند( ) چون در این مختصر مجال نقل و بازگویی همه صفات و کمالات ایشان وجود ندارد، در یک جمله باید گفت:

«دامان نگه تنگ و گل حسن تو بسیار»

تقدیر از خدمات علامه ندوی

بارها از سوی محافل علمی، دینی، سیاسی و اجتماعی از خدمات ارزندة علامه ندوی / تقدیر به عمل آمده است.

در سال 1980 – م جایزه جهانی موسوم به جایزة ملک فیصل که هرساله به بزرگترین شخصیت برگزیده اسلامی اعطا می‌شود و از نظر اهمیت در جهان اسلام مانند جایزه اروپایی «نوبل» است، جهت تجلیل از خدمات ایشان به سید/ اختصاص داده شد، ایشان مبلغ این جایزه مهم را به مراکز فرهنگی اهداء نمود.

در سال 1981 – م از سوی دانشگاه کشمیر به درجة دکترای افتخاری در رشتة ادبیات نایل آمد، و همچنین چندین گواهی‌نامه و دکترای افتخاری دیگر نیز از دانشگاه‌های معروف جهان دریافت کرده است.

در بیستم رمضان سال 1419 هجری برابر با هفتم ژانویه سال 1999 میلادی کمیته‌ای مرکب از علمای برجسته جهان برای تعیین بزرگترین شخصیت اسلامی معاصر تشکیل شد، این کمیته به اتفاق آراء ندوی / را به عنوان بزرگترین شخصیت اسلامی قرن بیستم برگزیده و جایزه بین المللی موسوم به «جایزه جهانی قرآنکریم» که مبلغ یک میلیون درهم (معادل دوازده میلیون روپیه هندی) بود به ایشان اعطا شد، حضرت سید همه این مبلغ را نیز جهت نشر معارف اسلامی به مدارس دینی و فرهنگی هند اختصاص داد.

بزرگترین امتیاز حضرت سید ابوالحسن ندوی /  در کنار سایر امتیازها جنبة ربانیت و بُعد عرفانی و سوز درون و آه‌سحر و بلندپروازی ایشان بود. حقا که وجودش منبع فیض و سرچشمه قوت معنوی امت اسلامی بود، ایشان مصلحی مخلص مجاهدی نستوه، نویسنده‌ای چیره‌دست سخنوری بلیغ، عارفی خداجو بودند که در یک کلام می‌توان گفت:

به سوی دیار جاویدان

سرانجام، سنت الهی در حق امام سید ابوالحسن ندوی / نیز تحقق یافت، و ایشان پس از عمری تلاش و مبارزه خستگی‌ناپذیر در راه گسترش معارف اسلامی و کوشش برای بازگشت مجد و عظمت دیرینه اسلام به دیدار یار پر گشود.

وی در 22 رمضان سال 1420 هـ برابر با 31 دسامبر 1999 – م روز جمعه ساعت 11 و 45 دقیقه در حال روزه و اعتکاف در سن 87 سالگی دعوت حق را لبیک گفت.

ایشان لحظاتی قبل از وفات غسل نموده و لباس خود را تعویض و به تلاوت سورة یس پرداختند، چون به آیة 11 «او را به بخشش و پاداش نیکو مژده دهید» رسیدند، پیام‌آور مژده الهی را لبیک گفتند و جان به جان آفرین تسلیم کردند.

آری، ایشان با حالتی به دیدار پروردگار خویش رفت که در دنیا به استقبال میهمانان گرامی یا به مسافرت می‌رفت، به گفتة ابن یمین:

روانش شاد و نهضتش آباد باد

برای اطلاع بیشتر از زندگانی علامه فقید به کتاب‌های مستقلی که در این باره نگاشته شده است مراجعه کنید، از جمله:

1- ابوالحسن الندوی، کاتباً و مفکراً.

2- العلامه ابوالحسن الندوی فی مرآة کتاباته و محاضراته.

3- رکائز فقه الدعوة عند ابی الحسن الندوی «للقرضاوی».

4- فی مسیرة الحیاة یا کاروان زندگی، در هفت جلد.

5- «ذکریات» از شیخ علی طنطاوی.

6- اُعلام القران الرابع عشر الهجری «استاد انور جندی».

7- علماء و مفکرون عرفتهم «استاد محمد مجذوب».

8- «میر کاروان» دکتر عبدالله عباس ندوی.

9- «مولانا سید ابوالحسن ندوی مشاهیر امت‌کی نظرمین» استاد شاد علی قاسمی.

10- ابوالحسن علی الحسنی الندوی، الامام المفکر الداعیة الأدیب «سید عبدالماجد غوری».