درس چهارم: اقسام توحید و شرک

توحید به سه نوع تقسیم می‌‌شود که عبارت است از:

اول: توحید ربوبیت: ایمان آوردن به الله که خالق و آفریننده همه موجودات است و تنها او مدبر و متصرف در همه چیز و هر کاری است، حال آنکه هیچ شریکی برای او وجود ندارد.

دوم: توحید الوهیت: ایمان آوردن به الله بدین معنا که وی تنها معبود بر حق است و هیچ شریکی ندارد، و این همان مفهوم و معنای (لا إله إلاَّ الله) است، یعنی هیچ معبودی بر حق غیر از خداوند یکتا نیست و وجود ندارد، و دیگر اینکه اخلاص داشتن در تمام عبادت‌ها مانند: نماز، روزه، و… برای خداوند یکتا واجب است و نباید هیچ نوع از انواع عبادت را برای غیر خدا انجام داد ؛ زیرا این عمل نادرست و جایز نمى‌باشد.

سوم: توحید در اسماء و صفات خداوند یکتا: این بدان معناست که باید به هر آنچه که در ارتباط با اسماء و صفات الله در قرآن کریم و احادیث صحیح آمده است، ایمان آورد، و آن‌ها را برای او چنان اثبات کنیم که توصیفش لایق به ذات وی ـ عزوجل ـ باشد بدون آنکه در این توصیف و اثبات، تحریفی، یا تعطیلی، یا بیان چگونگی، و یا تشبیهی راه یابد. همانگونه که خداوند سبحان در سوره اخلاص می‌‌فرماید:

﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١...﴾.

«(ای پیامبر به مردم) بگو: او همان الله است که یکتا و بى‌همتا و همانند است، الله از همه موجودات بى‌نیاز می‌‌باشد بگونه‌ای که تمامی موجودات هستی به او نیازمند هستند، او فرزندی نزاییده، و خودش هم زاییده نشده است (منحصر فرد و یکتا می‌‌باشد) و هیچ کس و هیچ چیز همتا و همانند او نیست».

در آیه‌ى ۱۱، سوره شوری خداوند خود را این چنین معرفی می‌‌کند:

﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ ١١﴾.

«هیچ چیزی همانند خداوند یکتا نیست، حال آنکه - به کردار، رفتار و نیات، بندگان - بسیار شنوا و بینا است».

گروهی از دانشمندان و علماء، توحید را به دو دسته تقسیم کرده‌اند. بدینصورت که توحیدِ در اسماء و صفات را در توحیدِ ربوبیت ادغام کرده و هر دو را یکی دانسته‌اند. این امر مشکلی را پدید نمی‌آورد زیرا هر قسم کاملاً واضح و روشن می‌‌باشد.

انواع شرک:

۱- شرک اکبر.

۲- شرک اصغر.

۳- شرک مخفی و پنهانی.

شرک اکبر: شرک اکبر تمام اعمال و کردار نیک انسان را نابود کرده و وی را بصورت جاودان در دوزخ ماندگار می‌‌سازد. خداوند حکیم در آیه ۸۸ سوره انعام چنین می‌‌فرماید: ﴿وَلَوۡ أَشۡرَكُواْ لَحَبِطَ عَنۡهُم مَّا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ٨٨﴾.

«‌اگر (آنان) به خداوند یکتا شرک بورزند قطعاً‌ هر آنچه انجام می‌‌دادند از حساب اعمالشان پاک می‌‌گردد»‌.

همچنین در جایی دیگر خداوند حکیم حالت مشرکین را چنین توصیف می‌‌کند: ﴿مَا كَانَ لِلۡمُشۡرِكِينَ أَن يَعۡمُرُواْ مَسَٰجِدَ ٱللَّهِ شَٰهِدِينَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِم بِٱلۡكُفۡرِۚ أُوْلَٰٓئِكَ حَبِطَتۡ أَعۡمَٰلُهُمۡ وَفِي ٱلنَّارِ هُمۡ خَٰلِدُونَ ١٧﴾[التوبة: ۱٧].

«در شأن و منزلت مشرکان نیست که بخواهند مساجد الله را تعمیر و آباد سازند، حال آنکه به کفر خویش (با رفتار و گفتارشان) گواهی می‌‌دهند. آنان یقیناً‌ اعمالشان از بین رفته، و نابود شده و در آتش دوزخ می‌‌باشند، در حالیکه در آن جاویدان خواهند بود»‌.

هر کس که در حالت شرک بمیرد هرگز گناهانش بخشوده نخواهد شد و برای همیشه بهشت بر وی حرام می‌گردد، زیرا خداوند متعال در آیه ۴۸ سوره نساء چنین می‌‌فرماید:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُۚ﴾.

«خداوند (هرگز) نمی‌‌بخشاید از اینکه به او شرک ورزیده شود و غیر از آن (شرک) گناهان دیگر را برای هر کس که بخواهد، می‌‌بخشاید»‌.

در آیه‌ای دیگر عاقبت مشرکان را چنین بیان می‌دارد:

﴿إِنَّهُۥ مَن يُشۡرِكۡ بِٱللَّهِ فَقَدۡ حَرَّمَ ٱللَّهُ عَلَيۡهِ ٱلۡجَنَّةَ وَمَأۡوَىٰهُ ٱلنَّارُۖ وَمَا لِلظَّٰلِمِينَ مِنۡ أَنصَارٖ ٧٢﴾[المائدة: ٧۲].

«به تحقیق هر کس که با خداوند یکتا (کسی را) شریک بگیرد (شرک آورد) قطعاً و یقیناً خداوند بر او بهشت را حرام می‌گرداند و تنها پناهگاه و جایگاهش آتش سوزان دوزخ است و (این را بدانید) که هیچ یاری دهنده‌ای (در آن حالت) برای ستمکاران (مشرکان) وجود نخواهد داشت»‌.

از انواع شرک اکبر می‌‌توان موارد زیر را نام برد:

در دعاها، مردگان و بت‌ها را خواندن، و از آنان کمک و مدد خواستن، و همچنین برای آنان نذر و قربانی کردن، و امثال این عبادت‌ها که ویژه خداوند یکتا است.

شرک اصغر: شامل مواردی می‌‌شود که در قرآن کریم و سنت صحیح پیامبر اکرم جبا نص صریح از آن‌ها به شرک یاد شده است ولی از جنس و نوع شرک اکبر نمی‌‌باشد مانند: ریاء در بعضی از اعمال و گفتار، سوگند خوردن به غیر نام خدا، یا آنکه گفته شود: ما شاء الله و شاء فلان (آنچه خدا بخواهد و فلانی بخواهد). و امثال این موارد. زیرا رسول خدا جمی‌‌فرماید:

«أخوف ما أخاف عليكم الشرك الأصغر»یعنی: «بیشترین ترس من درباره‌ى شما شرک اصغر است». از ایشان جدرباره آن پرسیده شد، پاسخ دادند: «الریاء» «عملی یا سخنی یا حالتی را به مردم نشان دادن».‌

این حدیث را امام احمد، طبرانی و بیهقی با إسناد حسن از محمود بن لبید انصاریسروایت کرده‌اند. همچنین آن را امام طبرانی با إسناد حسن از محمودبن لبید، از رافع بن خدیج و سپس از رسول خدا جروایت کرده است.

همچنین رسول خدا جدر ارتباط با سوگند خوردن به غیر نام خدا فرموده است: «من حلف بشىء دون الله فقد أشرك»یعنی: «هر کس به چیزی غیر از نام خدا سوگند بخورد یقیناً شرک آورده است» و ایشان جدرجایی دیگر می‌‌فرمایند: «من حلف بغير الله فقد كفر أو أشرك».یعنی: «هر کس به غیر از نام خدا به چیزی دیگر سوگند بخورد قطعاً‌ کافر شده یا آنکه شرک ورزیده است».‌

این حدیث را امام احمد با إسناد صحیح از عمربن الخطابسروایت کرده است و امام ابوداود و ترمذی آن را با إسناد صحیح از عبدالله بن عمربو سپس از رسول خدا صروایت کرده‌اند.

رسول خدا جدر ارتباط با خواست و اراده خدا و انسان‌ها چنین فرموده است: «لا تقولوا ما شاء الله و شاء فلان، ولكن قولوا: ما شاء الله ثم شاء فلان».

این حدیث را امام ابوداود با إسناد صحیح از حذیفه بن یمانسروایت کرده است.

«نگویید: آنچه خدا خواست و آنچه فلانی خواست، بلکه بگویید: آنچه خدا خواست سپس فلانی خواست».‌

این نوع از شرک، کفر نبوده و سبب جاودانگی انسان در دوزخ نمی‌گردد، بلکه هر آنچه مانع کمال برای رسیدن به توحید حقیقی و کامل گردد ترک آن واجب می‌‌باشد.

شرک مخفی و پنهانی: دلیل ما در اینجا سخن رسول الله جاست: «ألا أخبركم بما هو أخوف عليكم عندي من المسيح الدجال؟! قالوا: بلى يا رسول الله؟ قال: الشرك الخفي، يقوم الرجل فيصلي فيزين صلاته، لما يرى من نظر الرجل إليه».‌

«آیا دوست دارید شما را از آنچه که نزد من خطرش برای شما از مسیح دجال(دروغگوی بزرگی که خود را مسیح می‌‌نامد و در آخر زمان برای آزمایش مسلمانان می‌‌آید و هر کس که به او ایمان نیاورد با ابتلاءات سختی مواجه می‌شود) بیشتر است آگاه سازم ؟! اصحاب گفتند: بله، ای رسول خدا، ایشان جفرمود: شرک پنهانی و مخفی، مانند مردی که قیام می‌‌کند و نماز می‌‌خواند و نمازش را آنچنان زیبا خوانده و آرایش می‌‌دهد (با خشوع و طمأنینه و...) که مردمان به او نگاه کرده و سبب جلب توجه او می‌‌شود.

شاید بتوان شرک را به دو دسته تقسیم کرد، شرک اکبر و شرک اصغر. زیرا شرک مخفی و پنهانی می‌‌تواند در هر دو نوع شرک اکبر و شرک اصغر داخل شود. همانگونه که مثلاً بیماری نفاق در زمره شرک اکبر داخل می‌‌شود، چون شخص منافق عقیده باطلش را ریاکارانه پنهان کرده و سعی می‌‌نماید به سبب ترس از جانش یا توطئه‌ای، تظاهر به مسلمان بودن کند.

و به همین صورت دیدید که در حدیث محمود بن لیید انصاری و حدیث ابوسعید خدری، ریاء به عنوان شرک اصغر آمده بود. والله ولی توفیق.