ازالة الخفاء عن خلافة الخلفاء - جلد سوم

شاه ولی الله محدث دهلوی

درباره مؤلف

ابوالفیاض قطب الدین احمد بن عبدالرحیم معروف به «شاه ولی الله دهلوی» و «محدث دهلوی» ( ۱۱۱۴ ـ ۱۱۷۶ ق / ۱۷۵۳ ـ ۱۷۶۲ م ) دانشمند مسلمان ( قرآن شناس، حدیث پژوه، فقه پژوه و متکلم) و اسلام شناس و احیاگر / اصلاحگری عرفانی مشرب بزرگ اندیشه دینی / اخلاقی و اجتماعی / سیاسی در قرن دوازدهم هجری / هجدهم میلادی در شبه قاره ی هند، (متولد و متوفی و مدفون در دهلی). وی دارای آثار عدیده، در حدود یکصد اثر به دو زبان فارسی و عربی است که از آن میان در حدود سی و پنج اثر چاپ و به انگلیسی و زبانهای دیگر ترجمه شده است. اولین معلم او پدرش شاه عبدالرحیم عمری (م ۱۱۳۱ / ۱۷۱۹ م)، موسس و مدیر مدرسه ی علمیه ی رحیمیه در دهلی بود. معروف است که در هفت سالگی قرآن کریم را حفظ کرد. سپس استاد و مدیر مدرسه ی پدر گردید.

شاه ولی الله مردی کوشا و کثیرالتالیف بود. آثار او را تا یکصد کتاب و رساله هم برشمرده اند که در حدود سی اثر از آنها به چاپ رسیده ( و بقیه یا به صورت نسخه ی خطی است یا از بین رفته است ). آثار او به دو زبان عربی ـ زبان رسمی و علمی سراسر جهان اسلام از آغاز تا امروز ـ و فارسی ـ زبان رسمی و ادبی هشتصد ساله ی هندوستان از عهد غزنویان تا استعمار بریتانیا ـ نوشته شده است. بعضی از آثار فارسی او ( که در آن زمان ، زبان ادبی و رسمی / اداری هند بود ) عبارتند از : ۱ ـ الطاف القدس فی معرفه لطائف النفس ( چاپ هند ، ۱۹۶۴ م ) ۲ ـ الانتباه فی سلاسل اولیاء الله ۳ ـ اتحاف النبیه فی ما یحتاج الیه المحدث و الفقیه ( لاهور ، ۱۹۶۹ م ) . و مهمتر از نظر بحث و تحقیق ، آثار قرآن پژوهی اوست که برجسته ترین آنها عبارتند از : ۴ ـ فتح الرحمن فی ترجمه ی القرآن که پایان ترجمه و پاکنویس آن به تصریح خود شاه ولی الله در ۱۱۵۱ ق / ۱۷۳۸ م بوده و در کراچی و بعضی شهرهای هند کراراً چاپ شده و بحث درباره ی آن موضوع اصلی این مقاله است. ۵ ـ الفوز الکبیر فی اصول التفسیر که رساله ای کم حجم و پر مغز درباره ی اصول و مبانی تفسیر قرآن است که هم به مسائل زبانی / ادبی و بلاغی و هم عناصر و ارکان و اصول تفسیر نگاری در پنج مبحث و بخش اصلی پرداخته است. ( کراچی ، ۱۹۶۴ م ) ترجمه ی عربی این کتاب در جهان اسلام اشتهار و به حق اعتبار دارد و تحت عنوان ترجمه ی الفوز الکبیر … بارها در کراچی و کشورهای عربی به طبع رسیده است . ترجمه ی انگلیسی اش به کوشش گ . هـ . جلبنی ( G.H.Jalbani ) با عنوان The Principle of Quran Commentary انتشار یافته است ( اسلام آباد ، ۱۹۸۵ م ) ۶ ـ المقدمه فی قوانین الترجمه رساله ای کوتاه و چاپ نشده در باب اصول و روشهای درست ترجمه ی قرآن است . ۷ ـ نامه های فارسی او در چندین کتابخانه از کتابخانه های هند نگهداری می شود که گزینه هایی از آنها به اردو ترجمه و چاپ شده است.

نهضت شاه ولی در آغاز به منظور اصلاح اندیشه‌های دینی و خرافات‌زدایی ایجاد شد. پس از او پسرش شاه عبدالعزیز رحمه الله (۱۷۴۶- ۱۸۲۴) و نوه‌اش شاه اسماعیل (۱۷۸۱- ۱۸۳۱) آن را به یک جریان سیاسی و جنبش اجتماعی در هند مبدل کردند. این جریان در برابر استعمار بریتانیا بر هند موضع سیاسی تند اتخاذ نمود و به همین دلیل هوادارانی زیادی را به دست آورد. گسترش نفوذ این جریان موجب شد که در نیمه سدهٔ نوزدهم میلادی یکی از علمای برجسته پیرو مکتب شاه ولی‌الله، شخصی به نام «محمد قاسم نناطاوی» درسال ۱۲۴۸ هجری (۱۸۶۷م) مدرسه ای به نام دارالعلوم را درایالت «اوتارپرادش» بنیاد کند.

بزرگان مدرسه دارالعلوم، شاه ولی‌الله دهلوی را عالم بزرگ خود می‌دانند و در فروع از شیخ رشید احمد گنگوهی تقلید می‌کنند.

الفوز الکبیر فی اصول التفسیر که به فارسی نوشته شده از مشهورترین آثار شاه ولی‌الله است. ترجمه‌ای که ايشان از قرآن به فارسی کرده‌است فتح‌الرحمان نام دارد.