مقدمه‌ی مؤلف
شکر و ستایش برای پروردگار جهانیان و درود بر اشرف پیامبران و بر آل و اصحاب او.
اسلام پیروان خود را براساس وابستگی و تعلق به جامعه اسلامی پرورش می‌دهد، جامعه‌ای که ویژگی‌ها، خواص، الگوها، عادات و رسوم آن از کتاب و سنت سرچشمه می‌گیرد. البته توجه اسلام به تربیت اجتماعی منجر به نادیده گرفتن جنبه‌های فردی انسان نمی‌شود، بلکه اسلام به وجود آن معترف است و طوری آن را هدایت می‌کند که ابتکار خدمت به جامعه را به دست گیرد. در واقع اسلام برای پیروان خود رفتار اجتماعی سالم را ترسیم و چگونگی برخوردها و موضع گیری‌های اجتماعی را از طریق تربیت دینی تعیین می‌کند. تربیتی که طبق آن مفاهیم اجتماعی اسلام را در ذهن نسل جدید تثبیت و حقوق و وظایف و خوبی‌ها و بدی‌ها را برای ایشان معین می‌کند. تربیت دینی مفاهیمی چون «همکاری با دیگران»، «دوستی و ارتباط متقابل» را در ذهن افراد، تعمیق می‌بخشد. بدین خاطر است که افراد در جامعه اسلامی با مشکلاتی مانند کمبود روابط اجتماعی سالم روبرو نیستند در حالی که بسیاری از افراد در جوامع غربی به آن دچار شده‌اند.
پس تربیت اسلامی به تحکیم رابطه فرد مسلمان با جماعت مسلمانان اهتمام ویژه‌ای می‌دهد و این کار را از طریق بنیادی کردن مفاهیم «محبت و اخوت» به انجام می‌رساند. خداوند فرموده است:
﴿إِنَّمَا ٱلۡمُؤۡمِنُونَ إِخۡوَةٞ﴾[الحجرات: ۱۰].
«به حقیقت مؤمنان همه برادر یکدیگرند».
پیامبر جچنین فرموده است: «مَثَلُ المُؤْمِنِينَ فِي تَوادِّهِمْ، وَتَرَاحُمِهِمْ وَتَعَاطُفِهِمْ، كَمَثَلِ الْجَسَدِ. إِذَا اشْتَكَى عضْوًا، تَدَاعَى لَهُ سَائِرُ الْجَسَدِبِالسَّهَرِ والحُمَّى» [۱]. «مؤمنان در روابط دوستانه، مهرانگیز، محبت‌آمیز و عاطفی خود همانند اعضای یک بدن هستند که هرگاه یکی از اعضای آن به درد آید، سایر اعضاء بی‌قرار می‌گردند و بدن دچار تب می‌شود».
و نیز فرموده: «لا يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ» [۲]. «ایمان هیچ‌کدام از شما کامل نیست تا زمانی که آنچه را برای خود می‌پسندد برای برادر مؤمن خود هم بپسندد».
این حدیث که شرط کمال ایمان را غلبه بر حسد و کینه و نفرت قرار داده در نهایت به حیات اجتماعی، جمال روحی و به روابط اجتماعی شفافیت و گرمی می‌بخشد و درون همه‌ی افراد را با جلوه‌هایی از محبت و رحمت لبریز کرده و احساس نیاز به ارتباط و همگرایی برای رویارویی با مشکلات زندگی و انجام مسؤلیت‌ها را در آنها به وجود می‌آورد و همگی تحت عنوان شعاری قرار می‌‌گیرند که در حدیث شریف نبوی آمده است: «کُلُّکُم رَاعٍ وَکُلُّکُم مَسؤلٌ عَن رَّعِیَّته» [۳]. «همه شما مسئول هستید و از شما در مورد مسؤلیت‌تان سؤال خواهد شد».
تحقیق و بررسی حاضر شامل دستورالعمل‌هایی اجتماعی است که در آیات و احادیث نبوی آمده و خالی از بحث‌های فلسفی و روش‌های مربیان مسلمانی است که ابتکارات خود را از یونان گرفته‌اند و پایبند نصوص کتاب و سنت نیستند.
بنده همچنین در تفسیر نصوص کتاب و سنت متعهد به فهم و برداشت سلف صالح بوده‌ام و مطلب را مطابق دلالت لغت، آن‌گونه که در عصر نزول قرآن رایج بوده، بیان کرده‌ام و از استناد به احادیث ضعیف پرهیز نموده‌ام.
البته اگر ما در تحلیل مسائل تربیتی عصر حاضر براساس معیارهای واضح و آموخته‌های صحیح و رویکردهای سازگار با واقعیت‌های موجود در جوامع اسلامی پیش نرویم، تحلیلی ناقص خواهیم داشت. و هنگام وام‌گیری از تحقیقات غربی نباید فقط به نقل ابزارها، توجه به شکل بحث‌ها و طبیعت رویکردها اکتفا کرد... و این همان مسؤلیت مهم مراکزی است که به تحقیقات جامعه شناسی و روان شناسی می‌پردازند.
و بانی توفیق فقط خداوند است.
اکرم ضیاء العمری
مدینه منوره-۱۲/۴/۱۴۱۴ ھ.ق.
[۱] به روایت بخاری: فتح الباری، ج۱۰، ص ۴۳۸، حدیث شماره ۶۰۱۱ و مسلم، ج۴، شماره‌های ۲۰۰۰ و ۲۵۸۶، لفظ حدیث از مسلم است. [۲] به روایت بخاری: فتح الباری، ج۱، ص ۵۶، حدیث شماره ۱۳ و مسلم، ج۱، ص ۶۷، و حدیث شماره ۴۵. [۳] به روایت بخاری: فتح الباری، ج۲، ص ۳۸۰، حدیث شماره ۸۹۳ و ج۹، ص ۲۹۹، شماره ۵۲۰۰ و مسلم، ج۳، ص ۱۴۵۹، شماره ۱۸۲۹، لفظ حدیث از بخاری است.