فصل: فضائل اصحاب رسول الله ج
فضائل و حسنات اصحاب کرام ج بحدی زیاد است که علماء و اندیشمندان اسلامی کتاب‌های قطوری را در مناقب آن‌ها برشته تحریر در آورده‌اند. هر چند مدح و ثناء اصحابس در ضمن آیه‌های قرآن خود به تن‌هائی نشان افتخار و شایستگی آنان می‌باشد. خداوند متعال ایشان را در چندین جای قرآن توصیف می‌کند. و به ایشان وعدۀ وارد شدن به بهشت را داده و رضایت و مغفرت خود را برای آنان در نظر گرفته است.
خداوند می‌فرماید:
﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ١٠٠﴾ [التوبة: ۱۰۰].
«پیشگامان نخستین مهاجران و انصار، و کسانی که به نیکی روش آنان را در پیش گرفتند و راه ایشان را به خوبی پیمودند، خداوند از آنان خشنود است و ایشان هم از خدا خشنودند، و برای آنان بهشت را آماده ساخته است که در زیر (درختان و کاخ‌های) آن رودخانه‌ها جاری است و جاودانه در آنجا می‌مانند. این است پیروزی بزرگ و رستگاری سترگ».
﴿لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِيمٌ١١٧﴾ [التوبة: ۱۱٧].
«خداوند توبۀ پیغمبر و توبۀ مهاجرین و انصار را پذیرفت، مهاجرین و انصاری که در روزگار سختی از پیغمبر پیروی کردند بعد از آن که دل‌های دسته‌ای از آنان اندکی مانده بود (از حق به سوی باطل) منحرف شود (در این حال) باز هم خداوند توبۀ آنان را پذیرفت، چرا که او بسیار دوستدار و مهربان است».
﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا٢٩﴾ [الفتح: ۲٩].
«محمد فرستادۀ خدا است. و کسانی که با او هستند در برابر کافران تند و سر سخت و نسبت به یکدیگر مهربان و دلسوزند ایشان را در حال رکوع و سجود می‌بینی. آنان همواره فضل خدای را می‌جویند و رضای او را می‌طلبند نشانه ایشان بر اثر سجده در پیشانی‌هایشان نمایان است این توصیف آنان در تورات است. و اما توصیف ایشان در انجیل چنین است که همانند کشتزاری هستد که جوانه‌های (خوشه‌های) خود را بیرون زده و آن‌ها را نیرو داده و سخت نموده و بر ساقه‌های خویش راست ایستاده باشد بگونه‌ای که برزگران را به شگرف می‌آورد تا کافران را به سبب آنان خشمگین کند. خداوند به کسانی از ایشان که ایمان بیاورند و کارهای شایسته بکنند آمرزش و پاداش بزرگی را وعده می‌دهد».
﴿لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ١٠﴾ [الحديد: ۱۰].
«کسانی از شما که پیش از فتح مکه به سپاه اسلام کمک کرده‌اند و از اموال را خود بخشیده‌اند و (در راه خدا) جنگیده‌اند (با دیگران) برابر و یکسان نیستند آنان درجه و مقامشان فراتر و برتر از درجه و مقام کسانی است که بعد از فتح (مکه در راه اسلام) بذل و بخشش نموده‌اند و جنگیده‌اند. اما به هر حال خداوند به همۀ وعدۀ پاداش نیکو می‌دهد و او آگاه از هر آن چیزی است که می‌کنید».
﴿لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ٨ وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ٩ وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ١٠﴾ [الحشر: ۸-۱۰].
«همچنین غنایم از آن فقرای مهاجرینی است که از خانه و کاشانه و اموال خود بیرون رانده شده‌اند آن کسانی که فضل خدا و خشنودی او را می‌خواهند، و خدا و پیغمبر را یاری می‌دهند اینان راستانند. آنانی که پیش از آمدن مهاجران خانه و کاشانۀ (آیین اسلام) را آماده کردند و ایمان را (در دل خود استوار داشتند) کسانی را دوست می‌دارند که به پیش ایشان مهاجرت کرده‌اند، و در درون احساس و رغبت نیازی نمی‌کنند، به چیزهایی که به مهاجران داده شده است، و ایشان را بر خود ترجیح می‌دهند هر چند که خود سخت نیازمند باشند. کسانی که از بخل نفس خود، نگاه داری و مصون و محفوظ گردند، ایشان قطعاً رستگارند. کسانی که بعد از مهاجرین و انصار به دنیا می‌آیند، می‌گویند: پروردگار ما را و برادران ما را که در ایمان آوردن بر ما پیشی گرفته‌اند بیامرز. و کینه‌ای نسبت به مؤمنان در دل‌هایمان جای مده، پروردگارا! تو دارای رأفت و رحمت فراوانی هستی».
﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ٧٢﴾ [الأنفال: ٧۲].
«بی‌گمان کسانی که ایمان آورده‌اند و مهاجرت کرده‌اند و با جان و مال خود در راه خدا جهاد نموده‌اند و کسانی که پناه داده‌اند و یاری نموده‌اند برخی از آنان یاران برخی دیگرند و اما کسانی که ایمان آورده‌اند ولیکن مهاجرت ننموده‌اند ولایتی در برابر آنان ندارید تا آن گاه که مهاجرت می‌کنند، اگر به سبب دینشان از شما کمک و یاری خواستند کمک و یاری بر شما واجب است مگر بر علیه گروهى باشد که میان شما و میان آنان پیمانى [منعقد شده] است، و خدا به آنچه انجام مىدهید بیناست».
و احادیث زیادی هم از پیامبر خدا ج روایت شده که در آن‌ها مدح و توصیف اصحاب کرامش و دوری از سب و بدگویی آنان بصراحت آمده است.
پیامبر خدا ج می‌فرماید: «خَيْرُ النَّاسِ قَرْنِي، ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ، ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ قال عمران، فَلاَ أَدْرِي أَذَكَرَ بَعْدَ قَرْنِهِ قَرْنَيْنِ أَوْ ثَلَاثَةً» [۱]: پیغمبر خدا ج فرمود، بهترین شما کسانی است که در قرن من و جزو اصحاب من است، بعد از اصحاب کسانی است که به دنبال ایشان می‌آیند و تابعین هستند و بعد از آنان تابع تابعین هستند، عمران بن حصین، می‌گوید نمی‌دانم پیغمبر ج بعد از این آیا دو قرن یا سه قرن را ذکر نمود پیغمبر ج می‌فرماید، «لَا يَدْخُلُ النَّارَ، إِنْ شَاءَ اللهُ، مِنْ أَصْحَابِ الشَّجَرَةِ أَحَدٌ، الَّذِينَ بَايَعُوا تَحْتَهَا» [۲] انشاء الله هیچ یک از کسانی که زیر درخت بیعت الرضوان با من بیعت نمود به آتش جهنم داخل نمی‌شوند.
و در حدیث دیگر می‌فرمایند: «لاَ تَسُبُّوا أَصْحَابِي، فَإنَّ أَحَدَكُمْ لَوْ أَنْفَقَ مِثْلَ أُحُدٍ، ذَهَبًا مَا أَدْرَكَ مُدَّ أَحَدِهِمْ، وَلاَ نَصِيفَهُ» [۳]، «به اصحاب من دشنام و ناسزا نگویید چون در صورتی که هر کدام از شما به اندازه کوه احد طلا را (در راه خدا) انفاق کند ثوابش به اندازه مشتی یا نصف آنکه اصحاب (در راه خدا) می‌دهند نخواهد بود» چون آنان در حالی به پیامبر خدا ج ایمان آوردند که کسی ایمان نداشت و در حالی ایشان را یاری دادند که مردم قصد جان وی را کرده بودند.
عبدالله بن عمرب می‌فرماید، «لا تسبوا أصحاب محمد ج فلمقام أحدهم ساعة خیر من عبادة أحدکم أربعین سنه» (و در روایت دیگر می‌فرماید) «خیر من عمل أحدکم عمره» به اصحاب محمد ج ناسزا نگویید زیرا عبادت یک ساعت هر یک از آنان از عبادت چهل (۴۰) سال، (یا تمام عمرتان بهتر است).
رسول خدا ج حب اصحاب را نشانه ایمان و بغض آن‌ها را نشانه نفاق معرفی نموده، می‌فرماید، «آيَةُ الإِيمَانِ حُبُّ الأَنْصَارِ، وَآيَةُ النِّفَاقِ بُغْضُ الأَنْصَارِ»، [۴] «محبت و احترام انصار، کسانی که پیغمبر ج و مهاجرین را یاری دادند نشانه ایمان، و بغض از آن‌ها نشانه نفاق محسوب می‌شود.
و عن جابرس قال: «اسْتَغْفَرَ لِي رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ خَمْسًا وَعِشْرِينَ مَرَّةً» [۵] (جابر بن عبداللهس می‌فرماید پیغمبر خدا ج ۲۵ بار برای من از خداوند متعال طلب غفران کرد.
رسول الله ج بعد از فوت اصحاب هم برای آنان طلب رحمت و استغفار نمود، در حدیث عوف بن مالک آمده که به هنگام حاضر شدن پیامبر ج بر جنازه یکی از اصحابس برای وی دعاء خواند. و ما قسمتی از آن را یاد گرفتیم که می‌فرمود خدایا او را بیامرز و با او مهربان باش و عفو و مغفرت خودت را شامل حال وی قرار بده. [۶] بدنبال این احادیث و روایات که دال بر فضائل اصحاب است می‌توان نتیجه گرفت که افزون بر آن پیامبر خدا ج برای آنان طلب مغفرت و رحمت کرده که این به نوبۀ خودش جایگاه رفیع آنان را تثبیت می‌کند و شکی در آن نیست که پیغمبر خدا ج مستجاب الدعاء هستند و دعاء ایشان نزد رب العالمین مورد قبول واقع می‌شود.
از (ام سلمهل) نقل شده که می‌گوید: «ما هیچ گاه غباری که روی موهای ایشان افتاده بود را فراموش نخواهیم کرد در حالی که رسول خدا ج می‌فرمود: خدایا حقا که خیر وخوبی آخرت بهتر است، انصار و مهاجرین را بیامرز» [٧] از عبدالله بن سرجسس روایت شده که می‌گوید. «پیغمبر خدا ج را دیدم و با ایشان طعام خوردم و گفتم، خدا تو را ببخشد ای فرستاده خدا و ایشان فرمودند، خدا تو را هم ببخشد، عرض ایشان کردم که آیا برای شما استغفار کنم ایشان فرمودند آری و برای خود» سپس این آیه را تلاوت کرد. ﴿وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ﴾ [محمد: ۱٩].
[۱] بخاری ۵۱/۳۵۸-۳۵٩ فضائل الصحابه (٧/۳) و مسلم از فضائل صحابه (۴/۱٩۶۴). [۲] رواه مسلم در فضائل الصحابه (۴/۱٩۴۲). [۳] رواه البخاری فی فضائل الصحابه (٧/۲۱) باز مسلم در فضائل الصحابه (۴/۱٩۶٧-۱٩٩۸). [۴] امام احمد آن را در فضائل صحابه آورده (۱۵، ۲۰ ابن ماجه (۱۶۲) ابن ابی عاص در السنه (۱۰۴۰) با سند صحیح. [۵] بخاری (۱/۶۲) مسلم (۱/۸۵). [۶] ترمذی آن را روایت کرده و گفته حدیث حسن و صحیح .... ۳۸۵۳. [٧] مسلم ٧۳، ۲٩۱۶.