وسایل ریشه‌دار کردن روحیه برادری
دین اسلام چنان تعلیم عملی و وسایل مثبت برای محکم‌کردن پیوندهای دوستی و ریشه‌دارکردن روحیۀ برادری پایه‌گذاری کرده است که اگر کسانی که در راه خدا عقد اخوت بسته‌اند آن را نصب العین خود قرار دهند و برحسب مقتضیات آن عمل کنند، روز به روز برادری آنان محکم‌تر می‌گردد.
برادر ایمانی! در زیر روشن‌ترین وسایل در ریشه‌دارکردن روحیۀ برادری ذکر می‌گردد:
أ- اگر کسی برادر خود را دوست بدارد باید او را از این محبت خود نسبت به او آگاه سازد، و این به دلیل آنچه «ابوداود و ترمذی» از حضرت پیامبر جروایت کرده‌اند می‌باشد: «إِذَا أَحَبَّ الرَّجُلُ أَخَاهُ فَلْيُخْبِرْهُ أَنَّهُ يُحِبُّهُ» «آنگاه که کسی برادر خود را دوست بدارد باید به او خبر دهد که او را دوست می‌دارد».
و «ابوداود» با سند صحیح از انس سنقل کرده است که شخصی در نزد پیامبر جبود، مردی از آنجا عبور کرد (آن شخص) به حضرت پیامبر جعرض کرد که من این (مرد) را دوست می‌دارم، پس حضرت فرمود: «أَأَعْلَمْتَهُ» «آیا به او گفته‌ای که دوستش داری»؟ (آن شخص) گفت: نه، حضرت پیامبر جفرمود: «أَعْلَمْتَهُ» «او را آگاه کن» پس آن شخص به دنبال مرد مزبور رفت و به او گفت: من ترا به خاطر خدا دوست می‌دارم، پس آن مرد گفت: خداوندی که مرا به خاطر او دوست داری، ترا دوست بدارد.
ب- آنگاه که برادری از برادر خویش جدا می‌شود از او بخواهد که در غیاب وی او را دعا کند.
و این دلیل آنچه «ابوداود و ترمذی» از عمر بن الخطاب سروایت کرده‌اند می‌باشد که فرمود: از حضرت پیامبر جاجازه خواستم که به حج عمره روم، (حضرت) به من اجازه داد و فرمود: «لَا تَنْسَنَا يَا أُخَيَّ مِنْ دُعَائِكَ» «ای برادر عزیز! ما را از دعای خود بی‌بهره نکن»، پس حضرت پیامبر (در واقع) سخنی را (به من فرمودند) که برای من دنیا را می‌ارزید، در روایت دیگری (حضرت) فرمودند: «أَشْرِكْنَا يَا أُخَيَّ فِي دُعَائِكَ» «ای برادر عزیز! ما را شریک دعای خود قرار بده!».
و مسلم در کتاب خود (صحیح مسلم) آورده است که حضرت پیامبر جفرموده است: «مَا مِنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ يَدْعُو لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ، إِلَّا قَالَ الْمَلَكُ: وَلَكَ بِمِثْلٍ». «هربنده مسلمانی در غیاب برادر خود برای او دعا کند، فرشته می‌گوید: و برای تو است مانند (آنچه برای او دعا کردی)».
ج- هرگاه برادری مسلمان با برادر خود دیدار کند با گشاده‌رویی با او برخورد کند.
و این به دلیل آنچه «مسلم» از ابی‌ذر سنقل کرده است می‌باشد که فرمود: حضرت پیامبر جفرموده است: «لَا تَحْقِرَنَّ مِنَ الْمَعْرُوفِ شَيْئًا وَلَوْ أَنْ تَلْقَى أَخَاكَ بِوَجْهٍ طَلْقٍ» «چیزی از نیکی را کوچک مه شمار و گرچه (آن نیکی این باشد) که با گشاده‌رویی برادرت را ملاقات کنی. یعنی با چهره‌ای خندان و پرمهر (با او دیدار کن) و گرنه به او سلام کن».
د- آنگاه که دو برادر باهم دیدار کنند به یکدیگر دست دهند.
و این بدین دلیل است که «ابوداود» از براء سنقل کرده است که حضرت پیامبر جفرموده است «مَا مِنْ مُسْلِمَيْنِ يَلْتَقِيَانِ، فَيَتَصَافَحَانِ إِلَّا غُفِرَ لَهُمَا قَبْلَ أَنْ يَفْتَرِقَا». «دو مسلمانی که باهم دیدار می‌کنند، پس به یکدیگر دست می‌دهند، پی از اینکه از هم جدا شوند گناهانشان آمرزیده می‌شود».
ﻫ- برادر مسلمانی دیدارهای خود را با برادر خود بیفزاید.
در این مورد «مالک» در کتاب الموطا آورده است که حضرت پیامبر جفرموده است: «قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: وَجَبَتْ مَحَبَّتِي لِلْمُتَحَابِّينَ فِيَّ. وَالْمُتَجَالِسِينَ فِيَّ. وَالْمُتَبَاذِلِينَ فِيَّ». «خداوند متعال فرمود: محبت من نسبت به کسانی که به خاطر من باهم دوست شدند و به خاطر من باهم نشستند و به خاطر من به دیدار یکدیگر رفتند واجب گشت».
و- هنگام پیش‌آمدن مناسبات فرد مسلمان به برادر خود تبریک گوید و موجب شادی او گردد.
و این به دلیل آنچه «طبرانی» در کتاب الصفیر از انس بن مالکسنقل کرده است می‌باشد که حضرت پیامبر جفرموده است: «مَنْ لَقِيَ أَخَاهُ بِمَا يُحِبُّ لِيَسُرَّهُ ذَلِكَ سَرَّهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ». «هرکس با برادر خود با آنچه که او دوست دارد، ملاقات کند تا او را خوشحال کند، خداوند متعال روز رستاخیز او (شخصی که موجب خوشحالی برادر خود شده است) را خوشحال خواهد کرد».
بهترین آن است که فرد مسلمان در تبریک‌گفتن به برادر خویش از واژه و عبارت مأثور زیر استفاده نماید:
- هنگامی که خداوند فرزندی به برادر او می‌دهد به او بگوید: «بورك لك بالـموهوب وشكرت الواهب ورزقت بره وبلغ أشده» [۴]. «این عطای (الهی) مبارکت باد و از عطادهنده (خدا) تشکر کن و (خداوند) نیکی او را نصیب تو کند و او را بزرگ گرداند».
- فرد مسلمان هنگامی که برادر وی از سفر باز می‌گردد به او بگوید: «الحمد لله الذي سلمك، وجمع الشمل والكرمك» [۵]. «ستایش خداوندی را سزا است که تو را سالم نگاه داشت و تو (و اهل تو) را گرد هم آورد و تو را گرامی داشت».
- فرد مسلمان هنگام برگشت برادرش از جهاد به او بگوید: «الحمد لله الذي نصرك، وأعزك وأكرمك» [۶]. «ستایش مخصوص خداوند است که تو را پیروز و نیرومند گرداند و تو را گرامی داشت».
- فرد مسلمان هنگام برگشت برادرش از حج به او بگوید: «قبل الله حجك وغفر ذنبك، وأخلف نفقتك» [۷]. «خداوند زیارت تو را قبول کناد و گناهانت را بیامرزد، و تو را و نفقت تو را عوض دهاد»!.
- فرد مسلمان هنگامی که برادرش ازدواج کند به او بگوید: «بارك الله لك وبارك عليك وجمع بينكما في خير» [۸]. «مبارکت باد و خدا خیرت دهد و این وصلت شما دوتا موجب خیر و صلاح گردد»!.
- و پس از نماز عید به او بگوید: «تقبل الله منا ومنك» «خداوند از ما و شما به پذیرد!».
- فرد مسلمان هنگامی که برادری برای او کار نیکی انجام دهد به او بگوید: «بارك الله لك في أهلك ومالك وجزاك الله خيراً» [۹]. «بارک الله به تو و بارک الله به اهل و عیال و مالت و خداوند پاداش نیک به تو دهد».
ز- هر مسلمانی اگر بتواند، در مناجات مخصوص به برادر خود هدیه‌ای تقدیم نماید.
در این مورد دیلمی از انس روایت کرده است: «عليكم بالهدايا فإنها تورث الـمودة وتذهب الضغائن». «بردادن هدیه مواظبت کنید، زیرا آن موجب محبت می‌گردد و کدورتها را برطرف می‌سازد».
و «طبرانی» از عایشه لروایت کرده است: «تهادوا تَحَابُّوا»، «به یکدیگر هدیه دهید (تا) یکدیگر را دوست بدارید».
ح- انسان مسلم در رفع نیاز برادر خود از هیچ کوشش فروگذار نباشد.
مسلم در این مورد از ابوهریره سنقل کرده است که حضرت پیامبر جفرموده است: «مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ كُرْبَةً مِنْ كُرَبِ الدُّنْيَا، نَفَّسَ اللهُ عَنْهُ كُرْبَةً مِنْ كُرَبِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَمَنْ يَسَّرَ عَلَى مُعْسِرٍ، يَسَّرَ اللهُ عَلَيْهِ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ، وَمَنْ سَتَرَ مُسْلِمًا، سَتَرَهُ اللهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ، وَاللهُ فِي عَوْنِ الْعَبْدِ مَا دَاّمَ الْعَبْدُ فِي عَوْنِ أَخِيهِ». «هرکس موجب رفع اندوه و سختی فرد مؤمن در دنیا گردد، خداوند یکی از سختی‌های روز قیامت را از او رفع می‌کند، و هرکس فقیر و درمانده‌ای را یاری کند خداوند موجبات رفاه او را در دنیا و آخرت فراهم می‌سازد و هرکس آبروی فرد مسلمانی را حفظ کند خداوند در دنیا و آخرت آبروی وی را حفظ می‌کند و مادامی که هر بندۀ (خدا) به برادر خود یاری کند خداوند به او یاری می‌کند».
ط- سرانجام، فرد مسلمان باید تمام حقوق برادری را برای برادر ادا کند.
یعنی هنگام بیماریش به عیادتش برود، و هرگاه او را (برای کار خیر) دعوت کند، دعوتش را بپذیرد و هرگاه عطسه کند به او (یرحمکم الله) بگوید، و هرگاه مورد ستم قرار گیرد او را یازی دهد. مشروح آن به بحث «حقوق برادری» موکول می‌گردد.
برادران عزیز! آنچه مورد اتفاق نظر همه می‌باشد این است که اگر فرد مسلمان به برادر خود خبر دهد که او را دوست می‌دارد و اگر برادر او بداند که او در غیاب برادر خود برای او دعا می‌کند و اگر فرد مسلمان با چهره باز با برادر خود دیدار کند و مبادرت به دست‌دادن به او نماید و اگر در مناجات به او تبریک گوید و هدیه‌ای به او تقدیم کند و اگر هرچند یکبار به دیدارش بشتابد، و اگر اهمیت بسیار به رفع نیازهای او دهد و از لحاظ وجدانی در سرد و گرم روزگار با او شریک باشد، پیوند دوستی محکم می‌گردد و ریشه‌های محبت میان آنان ژرف‌تر می‌گردد و برادری اسلامی استوارتر می‌شود و روز به روز این پیوند محکم‌تر می‌گردد!.
درست است که آنچه در مورد ریشه‌دارکردن برادری گفته شود مندوب و مستحب است اما آن مورد در حق دو فرد که در راه خدا عقد اخوت بسته‌اند، حتمی و لازم می‌باشد، زیرا همچنانکه می‌گویند: «آنچه از خاصه خواسته می‌شود، از عامه خواسته نمی‌شود». بدون شک دو فردی که در راه خدا و بر حسب دستور اسلام عقد اخوت می‌بندند، برای دیگران سرمشق و الگوی خیر و هدایت می‌شوند و برحسب هدایت آنان مردم رهنمون می‌گردند و عموم مردم آنان را به چشم اسوه می‌نگرند.
[۴] از سرور ما حسین بن علی سنقل شده است. [۵] از سلف (پیشینیان) روایت شده است. [۶] مسلم و نسائی آن را از عایشه لروایت کرده‌اند. [۷] ابن السلمی آن را از ابن عمر سروایت کرده است. [۸] ابوداود و مسلم آن را از ابوهریره سروایت کرده‌اند. [۹] نسایی و ابن ماجه آن را روایت کرده‌اند.