سوم: انواع معیت و دلیلهای آن
معیت و همراهی الله متعال با آفریدههایش دو نوع است: ۱- عمومی ۲- ویژه
۱- همراهی عمومی: چیزی است که احکام آن شامل تمامی آفریدهها میشود به این معنی که الله با تمامی آفریدههایش است و از وضعیتی که دارند آگاه است و هیچ نهانی در زمین یا آسمان بر وی پنهان نمیماند و مقتضای آن قدرت خداوند بر آنها و ادارهٔ و احاطهٔ آنها است» [۲۲].
از جمله دلیلهای این نوع همراهی:
سخن خداوند متعال: ﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ يَعۡلَمُ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۖ مَا يَكُونُ مِن نَّجۡوَىٰ ثَلَٰثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمۡ وَلَا خَمۡسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمۡ وَلَآ أَدۡنَىٰ مِن ذَٰلِكَ وَلَآ أَكۡثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمۡ أَيۡنَ مَا كَانُواْۖ ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُواْ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِۚ إِنَّ ٱللَّهَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٌ﴾[المجادلة: ٧] «آیا توجّه نکردهاى که خدا آنچه در آسمانها و زمین است مىداند؟ هیچ نجوایى میان سه نفر نیست، مگر اینکه چهارمین نفرشان خداست و نه میان پنج تن، مگر اینکه ششمین نفرشان خداست؛ نه هم کمتر و نه بیشتر از این تعداد، هرجا که باشند، [نجوایى نمىکنند،] مگر اینکه خدا با آنان است؛ آنگاه روز رستاخیز از اعمالى که کردهاند باخبرشان خواهد کرد؛ که خدا به هر چیزى داناست». خداوند این سخن را با علم، گشوده و با علم نیز به پایان رسانده است و به همین دلیل ابن عباس و ضحاک و سفیان ثوری و امام احمد گفتهاند که خداوند با علم خویش با آنها است.
این سخن خداوند: ﴿هُوَ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٖ ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰ عَلَى ٱلۡعَرۡشِۖ يَعۡلَمُ مَا يَلِجُ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَمَا يَخۡرُجُ مِنۡهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ وَمَا يَعۡرُجُ فِيهَاۖ وَهُوَ مَعَكُمۡ أَيۡنَ مَا كُنتُمۡۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٞ﴾[الحديد: ٤] «اوست که آسمانها و زمین را طى شش دوران آفرید؛ آنگاه بر عرشِ [تدبیر] مستقر گشت؛ هرچه در زمین نفوذ کند و یا از آن برآید، و هرچه از آسمان فرود آید یا در آن صعود کند، [همه را] مىداند؛ و هرجا که باشید، همراه شماست؛ و خدا به آنچه مىکنید، بیناست».
سخن خداوند: ﴿يَسۡتَخۡفُونَ مِنَ ٱلنَّاسِ وَلَا يَسۡتَخۡفُونَ مِنَ ٱللَّهِ وَهُوَ مَعَهُمۡ إِذۡ يُبَيِّتُونَ مَا لَا يَرۡضَىٰ مِنَ ٱلۡقَوۡلِۚ وَكَانَ ٱللَّهُ بِمَا يَعۡمَلُونَ مُحِيطًا﴾[النساء: ١٠٨] «[خیانتهاى خود را] از مردم پنهان مىکنند، و[لى] از خدا نمىتوانند پنهان دارند و آنگاه که گفتارى خلافِ پسند خدا را شبانه در دل مىپرورند، خدا حاضر است، و به آنچه مىکنند احاطه دارد»
۲- همراهی ویژه: که مقتضای آن یاری و تأیید و کمکرسانی الله به بندگانش است.
از دلیلهای آن:
سخن خداوند متعال: ﴿إِذۡ يَقُولُ لِصَٰحِبِهِۦ لَا تَحۡزَنۡ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَنَا﴾[التوبة: ٤٠] «آنگاه که به معاشر خود [ابوبکر] مىگفت: اندوهگین مباش، که خدا با ماست»
سخن خداوند متعال: ﴿إِنَّنِي مَعَكُمَآ أَسۡمَعُ وَأَرَىٰ﴾[طه: ٤٦] «من با شما هستم، مىشنوم و مىبینم»
سخن خداوند متعال: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَواْ وَّٱلَّذِينَ هُم مُّحۡسِنُونَ﴾[النحل: ١٢٨] «محقّقاً خدا همراه (حامى) پرواپیشگان و نیکوکاران است».
سخن خداوند متعال: ﴿وَٱصۡبِرُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلصَّٰبِرِينَ﴾[الانفال: ٤٦] [۲۳]«پایدار باشید، که خدا با شکیبایان [و پایداران] است».
دلیل از سنت: حدیث ابوهریره سقَالَ النَّبِيُّ جيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى: «أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِي بِي، وَأَنَا مَعَهُ إِذَا ذَكَرَنِي، فَإِنْ ذَكَرَنِي فِي نَفْسِهِ ذَكَرْتُهُ فِي نَفْسِي، وَإِنْ ذَكَرَنِي فِي مَلَإٍ ذَكَرْتُهُ فِي مَلَإٍ خَيْرٍ مِنْهُمْ»أخرجه الشيخان [البخاری برقم (۷۴۰۵) و مسلم (۲۶۷۵)]. یعنی: من نزد گمان بنده ام به خودم هستم و من با او هستم هرگاه مرا یاد کند پس اگر مرا نزد خویش یاد کند او را نزد خودم یاد می کنم و اگر مرا در جمعی یاد کرد او را در جمعی بهتر از آنان یاد می کنم.
چهارم: جدا بودن الله متعال از آفریدههایش و پاسخ به حلولیها:
پیش از این، گفته شد که اثبات همراهی الله با آفریدههایش، اختلاط و آمیختن ذاتی را نمیرساند پس آنکه تکبر کرده و ادعا کند که همراهی الله با آفریدههایش مستلزم حلول و اختلاط است از چند راه ادعایش رد میشود:
اول: اینکه نه ظاهر لفظ و نه حقیقت آن بیانگر این نیست که الله سبحانه و تعالی با آفریدههایش اختلاط کرده و در آنها آمیخته است و لفظ «مع» به هیچ عنوان بیانگر چنین چیزی نیست، چه رسد که حقیقت و موضوع لفظ اینگونه باشد.
دوم: اینکه الله سبحان در قرآن به صورت کاملا آشکار بیان نموده که وی بالای آسمانهاست و بر عرش قرار گرفته است و از مخلوقاتش جدا است، و فرشتگان به سوی وی بالا رفته و از نزدش فرود میآیند، و او مسیح را نزد خویش بالا برده، و سخنان نیکو به سویش بالا میروند و دیگر نصوصی که دلیل جدا بودن الله از آفریدههایش و قرار گرفتن بر عرش میباشد و این نصوص محکم میباشند و باید متشابه را با آنها رد نمود در حالی که شما محکم را با متشابه رد کرده و همه را مجاز قرار دادهاید [۲۴].
سوم: خداوند سبحان خبر داده که وی بالای آسمانها بر عرش خویش قرار دارد و او با آفریدههایش است هرکجا که باشند و از آنچه انجام میدهند آگاه است و اینها را در این سخنش بیان میفرماید: ﴿هُوَ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٖ ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰ عَلَى ٱلۡعَرۡشِۖ يَعۡلَمُ مَا يَلِجُ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَمَا يَخۡرُجُ مِنۡهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ وَمَا يَعۡرُجُ فِيهَاۖ وَهُوَ مَعَكُمۡ أَيۡنَ مَا كُنتُمۡۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٞ ٤﴾[الحديد: ٤] [۲۵]«اوست که آسمانها و زمین را طى شش دوران آفرید؛ آنگاه بر عرشِ [تدبیر] مستقر گشت؛ هرچه در زمین نفوذ کند و یا از آن برآید، و هرچه از آسمان فرود آید یا در آن صعود کند، [همه را] مىداند؛ و هرجا که باشید، همراه شماست؛ و خدا به آنچه مىکنید، بیناست»
چهارم: اینکه الله متعال بیان نموده که او آسمانها و زمین و آنچه میان آندو است را آفریده و پادشاهی آسمانها و زمین از آن اوست و در زمین در قیامت در قبضهٔ او است و آسمانها در دست راستش پیچیده شده است و این نصوص صراحتاً بیا میکند وی از آنها جدا بوده و در آنها واقع نگشته است.
پنجم: اینکه: لفظ معیت و همراهی در کتاب الله به صورت عمومی و ویژه آمده است ـ چنانکه بیان شد ـ پس اگر مراد این بود که الله با ذات خویش همراه با هر چیزی است این عمومیت با تخصیص در تناقض قرار میگرفت زیرا میدانیم که منظور از این سخن خداوند ﴿إِذۡ يَقُولُ لِصَٰحِبِهِۦ لَا تَحۡزَنۡ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَنَا﴾[التوبة: ٤٠] «آنگاه که به معاشر خود [ابوبکر] مىگفت: اندوهگین مباش، که خدا با ماست» ویژه نمودن ابوبکر يمیباشد و دشمنان کافرشان در این آیه داخل نیستند و دیگر نصوصی که همراهی ویژه را میرساند اینگونه هستند و به آنچیزی که به خاطرش نص وارد شده اختصاص دارند نه چیزهای دیگر [۲۶].
پایان
۲۷ جمادي الثاني ۱۴۳۶هـ
۲۷ فروردین/حمل ۱۳۹۴
۱۶ آوريل ۲۰۱۵م
تماس با ما: [email protected]
[۲۲] - نگا: مجموع الفتاوی شیخ الإسلام ۱۱/۲۴۹-۲۵۰ و مختصر الصواعق ص ۴۹۲ [۲۳] - الواسطیة مع شرحها للفوزان ص ۶۷ [۲۴] - مختصر الصواعق ص ۴۹۱ [۲۵] - نگا: الواسطیة مع شرحها للفوزان ص ۹۷ [۲۶] - نگا: شرح حدیث نزول ص ۳۵۹