آسیبب شناسی «اختلاف» در شریعت

موضوعاتی که مورد اجماع است

مسائلی هستند که مجتهدین اسلامی در هر زمانی بر آن اتفاق‌نظر دارند، در نتیجه جای هیچ اختلافی باقی نمانده است و کسانی که بعد از آنان می‌آیند، چاره‌ای جز موافقت و پیروی ندارند. اجماعی که به صورت شرعی بوده و درستی آن به ثبوت و قطعیت رسیده، دلیلی است که پذیرش و اعتماد به آن واجب و ضروری است، و مخالفت با آن به هیچ عنوان روا نیست؛ زیرا هرگاه امّت اسلامی بر مطلبی اتفاق‌نظر داشته باشند، خداوند آنان را از گمراهی مصون می‌دارد، همچنانکه با فضل و کرمش قرآن و سنت را مصون داشته است.

خداوند می‌فرماید:

﴿وَمَن يُشَاقِقِ ٱلرَّسُولَ مِنۢ بَعۡدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ ٱلۡهُدَىٰ وَيَتَّبِعۡ غَيۡرَ سَبِيلِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ نُوَلِّهِۦ مَا تَوَلَّىٰ وَنُصۡلِهِۦ جَهَنَّمَۖ وَسَآءَتۡ مَصِيرًا١١٥﴾[النساء: ۱۱۵].

«و کسی که پس از آنکه هدایت (و راه حق) برایش روشن شد، با پیامبر مخالفت کند، و از راهی جز راه مؤمنان پیروی کند، ما او را به آنچه پیروی کرده واگذاریم، و او را به جهنم در افکنیم، و بد جایگاهی است».

علمای اسلامی در مورد این بخش از مسائل، در کتاب‌هایشان اصول و فروعی قائل شده و به تفصیل به مقایسه و تطبیق آن‌ها اقدام کرده‌اند، و در کتاب‌های اصول فقه به صورت ریشه‌ای و نظری از آن سخن گفته‌اند، اجماع درست را تعریف کرده و شروط آن را بیان داشته‌اند، و اینکه چه کسانی شایستگی و اهلیت اجماع را دارند، اقسام آن کدام است، استدلال و برهان این اقسام چیست، کدام بخش قابل توجه نیست، درجات آن‌هایی که مورد استدلال قرار می‌گیرند و مسائلی از این قبیل.

و از تطبیقات و فروع آن سخن گفته‌اند و موضوعات آن را به صورت عمومی در کتاب‌های فقهی و یا اختصاصی در کتاب‌هایی که در زمینه اجماع نگاشته شده، گرد آوری کرده‌اند؛ همچنانکه ابن المنذر [۱] و ابن حزم و ابن تیمیه [۲] و یا تألیفات جدیدی که در عصر حاضر در دایرة المعارف اجماع در فقه اسلامی گرد آوری شده، از آن بحث نموده‌اند. [۳]

این بخش پیش درآمدی است برای بخش دیگر که موضوع مورد بحث ماست.

[۱] کتاب (اجماع) از او در یک مجلد زیبا توسط نشر طیبه در شهر ریاض به چاپ رسیده است. [۲] کتاب (مراتب اجماع) ابن حزم و مکمل آن (نقد مراتب الاجماع) ابن تیمیه، در یک مجلد زیبا توسط نشرالآفاق الجدیدة در بیروت چاپ شده است. [۳] موسوعة الإجماع في الفقه الإسلامي توسط آقای سعدی ابو حبیب که رایزن فرهنگی است گرد آوری شده و دارالعربیه در بیروت آن را در دو جلد چاپ نموده است.