۲- آدابی که در مورد والدین رعایت می‌شود
در اینجا آدابی را که رعایت کردن آن‌ها در مورد والدین مناسب است، بیان می‌کنیم تا شاید بتوانیم با رعایت این موارد، قسمتی از حقوق پدر و مادر را ادا کنیم و با انجام آنچه خداوندأبر ما واجب کرده است، نزد او سرافراز و پیروز باشیم و رعایت این امور سبب گشادگی قلب، سلامتی و آرامش در زندگی شود و همچنین به این وسیله امور زندگیمان آسان گردد، خداوندأدر عمرمان برکت دهد و گناهانمان را عفو فرماید.
۱- اطاعت از والدین و اجتناب از معاصی وخطاهای آنان: اطاعت از والدین بر هر شخص واجب است اگرچه باید از معاصی و خطاهای آنان اجتناب کند. هر انسان مسلمانی باید اطاعت والدین را بر اطاعت هر شخص غیر از رسول خدا جمقدم بدارد تا زمانی که به معصیت خداأو رسول جو سرپیچی از دستورات الهی امر نکنند. البته زنان از این مسئله مستثنی هستند، زیرا اطاعت از شوهر مقدم بر اطاعت والدین است.
۲- نیکی و احسان کردن به والدین: خواه با گفتار، یا کردار یا به صورت‌های دیگر باشد.
۳- گستردن بال‌های تواضع در برابر والدین: اطاعت از والدین، خود نوعی از تواضع است و همچنین فرزندان باید با حالت فروتنی در مقابل والدین قرار گیرند.
۴- اجتناب از ناراحت کردن والدین: فرزند باید پدر و مادر را با نرمی مورد خطاب قرار دهد و با کلام شیوا و مناسب با آنان سخن بگوید و از بلند کردن صدای خود در مقابل آن‌ها و آزار رسانیدن به آن‌ها پرهیز کند.
۵- توجه نمودن به والدین: یعنی در هنگام سخن گفتن، چهره‌ی خود را به طرف آن‌ها برگرداند و مواظب رفتار خود باشد. هنگامی که سخن می‌گویند سخن آن‌ها را قطع نکند یا با آن‌ها مجادله و تنازع نکند و هچنین از رد کردن یا تکذیب نمودن سخن آنان پیرهیز کند.
۶- شاد شدن از اجرای دستورات والدین: فرزندان باید از اجرای دستورات والدین اظهار شادمانی کنند. و از گفتن کلماتی مانند (اُف) که پدر و مادر را آزرده می‌سازد پرهیز نمایند چنان‌که خداوند فرموده است: ﴿فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفّٖ﴾.
از اینکه کلمه‌ای (اُف) بگویید که باعث رنجش والدین شود پرهیز کنید و به آن‌ها کمترین آزاری هم نرسانید.
۷- خوشرویی کردن با والدین: یعنی در هنگام روبرو شدن با والدین با خوشرویی و خوشحالی رفتار کند و از ترشرویی و جمع کردن پیشانی پرهیز نماید.
۸- دوستی و محبت با والدین: سبقت گرفتن در سلام، بوسیدن دست و سر آن‌ها، گذاشتن جای باز برای آن‌ها در مجالس، دراز نکردن دست به سوی غذا و نوشیدنی قبل از والدین در روز، پشت سر والدین راه رفتن و در شب جلوتر از آن‌ها قدم برداشتن خصوصاً اگر راه تاریک باشد یا کانال و چاهی وجود داشته باشد اما اگر راه روشن و واضح باشد پشت سر آن‌ها راه رفتن اشکالی ندارد.
۹- با احترام نشستن در مقابل والدین: خوب نشستن، پرهیز کردن از آن کارهایی که به وی اهانت و بی‌حیایی نسبت به والدین از آن استشمام می‌شود؛ مثل دراز کردن پا، خنده‌ی قهقه در روبروی آن‌ها، و آنچه بر بی‌ادبی دلالت کند.
۱۰- اجتناب از منت گذاشتن در هنگام خدمت یا در وقت بخشش و هدیه دادن به والدین: منت گذاشتن عملی است که ارزش کار انسان را منهدم می‌کند و از بین می‌برد و جزء خوهای زشت است. اگر منت گذاشتن درباره والدین باشد، زشتی و قبح آن خیلی بیشتر است فرزند باید تا حد توان خود در خدمت والدین باشد و با این وجود به کوتاهی خود در بخشش و خدمت به آن‌ها اعتراف کند و از آنان به خاطر آن که استطاعت ادای حق آن‌ها را ندارد، عذر بخواهد زیرا والدین به خاطر فرزندان خود زحمات فراوانی را متحمل شده‌اند.
۱۱- مقدم بودن حق مادر: حق مادر از اموری است که باید رعایت شود و مقدم بر هر کاری است و همچنین مهربانی و احسان و نیکی در حق مادر مقدم بر مهربانی و عطوفت و احسان در حق پدر است در حدیثی از حضرت ابوهریرهسروایت شده است: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ جفَقَالَ : مَنْ أَوْلَى النَّاسِ بِحُسْنِ الصُّحْبَةِ مِنِّي؟ قَالَ: امك، قال: ثم من؟ قال: امك، قال ثم من؟ قال: امك، قال: ثم من؟ قال: ابوك».
مردی به نزد رسول خدا جآمده، گفت: یا رسول‌الله جچه کسی به خوش رفتاریم سزاوارتر است؟ فرمود: مادرت. گفت: باز چه کسی؟ فرمود: مادرت. گفت: باز چه کسی؟ فرمود: مادرت. گفت: باز چه کسی؟ فرمود: مادرت. گفت: باز چه کسی؟ فرمود: پدرت.
ابن بطال در شرح حدیث می‌فرماید: مقتضای حدیث این را می‌رساند که حق مادر سه برابر حق پدر در نیکی و احسان است به خاطر سه مورد: ۱- تحمل وزن فرزند در شکم ۲- وضع حمل ۳- خوردن شیر از مادر، مادر در این سه کار به تنهایی مشکلات را تحمل می‌کند اما پدر فقط در تربیت اولاد شریک است و بعضی گفته‌اند مادر در نیکی و احسان و عطوفت و مهربانی مقدم است و پدر در اطاعت، زیرا پدر رئیس و امیر خانواده است.
۱۲- کمک کردن با والدین در کارها: هنگامی که شخص والدین خود را می‌بیند در حال انجام کاری هستند، به کمک آن‌ها بشتابد، نه اینکه از کار فرار کند و آن‌ها را کمک و مساعدت ننماید.
۱۳- اجتناب از ترسانیدن والدین: پرهیز از ترساندن والدین در خواب یا بیداری با کارهایی مثل بلند کردن صدا، گفتن خبرهای غم‌انگیز و غیره.
۱۴- اجتناب از مشاجره و دعوا در مقابل والدین: اگر کسی بخواهد مشکلات و مسایلی را که بین خانواده و یا برادران وجود دارد، حل و فصل کند، باید دور از چشم والدین و در جایی که آن‌ها حضور ندارند این کار را انجام دهد تا سبب رنجش والدین نگردد.
۱۵- اجابت کردن والدین با سرعت: در هنگام دستور والدین چه شخص مشغول کاری باشد یا نباشد، به کمک آن‌ها و اجابت سخن آن‌ها بشتابد. زیرا گاهی اوقات افراد مشغول کار هستند و اگر والدین، آن‌ها را صدا بزنند، طوری خود را نشان می‌دهند که صدایشان را نشنیده‌اند و اگر فارغ باشند جواب می‌دهند. در حالی که هر شخص باید در هر حال لبیک‌گویان به اجابت خواسته والدین خود بشتابد.
أصمّ عن الأمر الذي لا أریده
واسمع خلق الله حین أرید
در وقت کاری که اراده اجابت آن را ندارم کر هستم و وقتی که می‌خواهم و اراده انجام کار را دارم صدا را می‌شنوم.
۱۶- عادت دادن فرزندان به نیکی و احسان: هر شخص باید در خدمت به والدین برای فرزندان خود یک الگو باشد. به والدین خود خدمت کند و نیکی به والدین را به فرزند تعلیم دهد تا فرزندان به این کار عادت کنند و به والدین خود و به والدین پدر و مادرشان خدمت نمایند. پدر و مادر باید بین فرزندان و والدین خود یک پل ارتباطی باشند.
۱۷- اصلاح و برقرار کردن صلح بین والدین در هنگام اختلاف: هر فرزند باید خود را مأمور بداند هنگامی که بین پدر و مادرش اختلافی واقع می‌شود میان آن‌ها صلح برقرار کند و هر فرزند باید از دیگری در این کار سبقت بگیرد تا بین آن‌ها نزدیکی و ارتباط و صلح برقرار شود.
۱۸- اجازه خواستن در هنگام داخل شدن بر والدین: احتمال دارد که هر یک از پدرد و مادر در حالی باشند که نخواهند کسی آن‌ها را ببیند و به همین خاطر فرزند باید هنگام دخول اجازه بگیرد.
۱۹- پدر و مادر را به سوی خداوندأمتوجه ساختن و پند دادن: یعنی در صورتی که از امور دین چیزی نمی‌دانند، فرزند باید آن‌ها را تعلیم دهد. اگر بعضی از مظاهر و علایم فسق و معصیت و خطا در آن‌ها یافت می‌شود، آن‌ها را امر به معروف و نهی از منکر کند اما باید مراقب باشد که این کار را با نهایت لطف و مهربانی و دلسوزی انجام دهد و اگر قبول نکرد صبر پیشه نماید.
۲۰- اجازه گرفتن از والدین و پذیرفتن نظر آن‌ها: فرزندان باید در امور زندگی خویش از جمله همراهی با دوستان، مسافرت با دوستان، مسافرت برای تحصیل یا غیره، رفتن برای جهاد، خارج شدن از منزل و سکونت در جای دیگر، از پدر و مادر اجازه کسب کند و در صورت موافقت آنان، به آن کار اقدام کنند در غیر این صورت، آن را ترک نمایند به ویژه اگر پدر و مادر برای گفته خود دلیل عقلی و محکمی داشته باشند.
۲۱- پذیرفتن سخنان والدین: اگر پدر و مادر، فرزندانشان را نصیحت کنند فرزند باید بپذیرد، مثلاً در مورد همنشینی با افراد صالح و دوری از اشرار، دوری از مکان‌های خلاف شرع و مجالس شُرب خمر، استماع آلات موسیقی و غیره.
۲۲- اجتناب از ملامت و محکوم کردن والدین: اگر از والدین عملی سر زند که مورد پسند فرزند نبود، فرزند نباید آن‌ها را ملامت و محکوم کند، بلکه باید به روشی که ناراحت نشوند و بپذیرند به آن‌ها یادآوری کند بعضی از فرزندان طوری والدین را سرزنش می‌کنند که آن‌ها اصلاً مایل نیستند به سخنان فرزند خود گوش بدهند. سرزنش‌هایی مثل کوتاهی کردن در مورد فرزندان، پند ندادن آنان در گذشته...
۲۳- انجام دادن کارهایی که پدر و مادر را خوشحال می‌کند اگرچه امر نکرده باشند: رعایت حق برادران، صله رحم، اصلاحات در منزل، مزرعه و زمین، هدیه دادن به والدین و برادران و هر چیزی که آن‌ها را خوشحال کند.
۲۴- پی بردن به طبع و خوی والدین و عمل کردن به روش خودشان: اگر یکی از والدین یا هر دو افرادی غضبناک و خشن و سخت‌دل باشند یا صفاتی داشته باشند که فرزند آن را نمی‌پسندد، باید طوری با آن‌ها رفتار کند و به گونه‌ای آن‌ها را متوجه نماید که بپذیرد و ناراحت نشوند.
۲۵- دعا کردن و استغفار زیاد برای والدین: خداوندأفرموده است:
﴿وَقُل رَّبِّ ٱرۡحَمۡهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرٗا﴾[الإسراء: ۲۴].
«بگو پروردگارا! چنان‌که پدر و مادر مرا به مهربانی پرورش دادند تو در حق آن‌ها رحمت و مهربانی فرما».
﴿رَّبِّ ٱغۡفِرۡ لِي وَلِوَٰلِدَيَّ وَلِمَن دَخَلَ بَيۡتِيَ مُؤۡمِنٗا وَلِلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ﴾[نوح: ۲۸].
«بار الها مرا و پدر و مادر من و هر که با ایمان به خانه‌ی من داخل شود و همه‌ی مردان و زنان با ایمان عالم را ببخشای و بیامرز و ستمکاران را جز بر هلاک و عذر ایشان میفزای».
۲۶- نیکی و احسان به والدین بعد از وفات آن‌ها: از مواردی که بر عظمت حق و حقوق والدین و وسعت رحمت خداوندأدلالت دارد این است که فرزند، نیکی و احسان به والدین را بعد از وفات آن‌ها نیز قطع نکند زیرا افرادی هستند که در زمان زندگی والدین خود در حق آن‌ها کوتاهی کرده‌اند اما وقتی پدر و مادر از دنیا رفته‌اند پشیمان شده‌اند و آرزو کرده‌اند که بار دیگر والدینشان به دنیا برگردند تا بتوانند در حق آن‌ها نیکی و احسان کنند تا حقوق تضیع شده والدین ادا شود و آنچه را از دست رفته است جبران کنند. نیکی و احسان به والدین بعد از وفات آن‌ها با امور ذیل صورت گیرد:
- فرزند صالحی بعد از آن‌ها مانده باشد.
- در حق پدر و مادر زیاد دعا و استغفار کند.
- از جانب والدین صله رحم انجام دهد.
- به قولی که به والدین داده عمل شود.
- از جانب آن‌ها صدقه بدهند.