اسلام و طبیعت
از دیدگاه اسلام، انسان و طبیعت در یک منظومه متکامل و یک نظام هستی دقیق و بسیار مستحکم قرار دارند:
خداوند منان میفرماید: ﴿إِنَّا كُلَّ شَيۡءٍ خَلَقۡنَٰهُ بِقَدَرٖ ٤٩﴾[القمر: ۴٩] «ما هر چیزی را به اندازه‌ی لازم و از روی حساب و نظام آفریده‌ایم».
و میفرماید: ﴿وَخَلَقَ كُلَّ شَيۡءٖ فَقَدَّرَهُۥ تَقۡدِيرٗا ٢﴾[الفرقان: ۲] «...و همه چیز را آفریده است و آن را دقیقاً اندازه‌گیری و کاملاً برآورد کرده است».
حد ومرز طبیعت یا محیط زیست در این دیدگاه تنها در فضای اطرافمان خلاصه نمیشود، بلکه طول و عرض وی عوامل و مؤثراتی که در این میان قرار دارد، و حتی تغییر و تحولاتی که در نفس انسانی صورت میگیرد، همه را در بر میگیرد.
بینش اسلامی طبیعت عمق جغرافیایی زمینی که فرش زندگی است تا آسمانی که سقف خانه بشریت است، و تمام را به عنوان یک کیان زنده منظم و زیبایی مینگرد که دارای احساسات و انفعالات بوده، شبانه روز به عبادت آفریدگار مشغول است:
فرموده الهی است: ﴿وَإِن مِّن شَيۡءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمۡدِهِۦ وَلَٰكِن لَّا تَفۡقَهُونَ تَسۡبِيحَهُمۡۚ...﴾[الإسراء: ۴۴] «.... (اصلاً نه تنها آسمانهای هفتگانه و زمین) بلکه هیچ موجودی نیست مگر این که (به زبان حال یا قال) حمد و ثنای وی می‌گویند، ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید...».
با دیدن خوبان شاد گشته، در فقدان آنها اشک میریزد، و هیچ ارزش و بهایی برای بدان قائل نیست.
خداوند متعال میفرماید: ﴿فَمَا بَكَتۡ عَلَيۡهِمُ ٱلسَّمَآءُ وَٱلۡأَرۡضُ وَمَا كَانُواْ مُنظَرِينَ ٢٩﴾[الدخان: ۲٩] «... نه آسمان بر آنان گریست و نه زمین، و نه بدیشان مهلتی داده شد (تا چند صباحی بمانند و توبه کنند و به جبران گذشته‌ها بپردازند)».
و با کردار انسان واکنش نشان میدهد:
رسول اکرمجمیفرمایند: «لا يسمع صوت المؤذن جن ولا إنس ولا حجر ولا مدر ولا شيء إلا شهد له يوم القيامة»(به روایت امام ابن ماجه و امام مالک) «هیچ جن و انسانی، و یا سنگ و بیابانی، و یا هر چیز دیگری بانگ مؤذن را نمیشنود مگر اینکه در روز قیامت در حق او گواهی خواهد داد».
اسلام طبیعت را یک ملک عمومی شمرده با شعار «تمام جهان خانه ما» همه نسلهای بشر و انسانیت را در مقابل آن مسئول دانسته یادآور میشود که در ملکیت عمومی همه شریکند.
پیامبر اکرم جمیفرمایند: «النَّاسُ شُرَكَاءُ فِي ثَلَاثٍ: فِي الْكَلَأِ، وَالْمَاءِ، وَالنَّارِ». (روایت امام احمد و ابوداود. راویان حدیث همه ثقه هستند)
«همه انسانها در سه چیز با همدیگر شریکند: آب و گیاهان، و آتش».
به عبارت دیگر، آب و درختان و سبزیجات که فراورده‌های گیاهی بشر را تأمین میکنند و فراورده‌های حیوانی نیز نتیجه ثانوی آن است و سوخت و وسایل سوخت از نفت و گاز و زغال سنگ و هیزم و ... ملکیت عموم بشر است، و هیچ نسلی یا افرادی حق ندارند در آن تصرف خودخواهانه انجام دهند.
خداوند حکیم میفرماید: ﴿وَٱبۡتَغِ فِيمَآ ءَاتَىٰكَ ٱللَّهُ ٱلدَّارَ ٱلۡأٓخِرَةَۖ وَلَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ ٱلدُّنۡيَاۖ وَأَحۡسِن كَمَآ أَحۡسَنَ ٱللَّهُ إِلَيۡكَۖ وَلَا تَبۡغِ ٱلۡفَسَادَ فِي ٱلۡأَرۡضِۖ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُفۡسِدِينَ ٧٧﴾[القصص: ٧٧] «به وسیله‌ی آنچه خدا به تو داده است، سرای آخرت را بجوی (و بهشت جاویدان را فرا چنگ آور) و بهره‌ی خود را از دنیا فراموش مکن (و بدان که تو هم حق حیات داری و باید از امتعه و لذائذ حلال استفاده بکنی و به خویشتن برسی)، و همان گونه که خدا به تو (بخشیده است و در حق تو) نیکی کرده است، تو نیز (به دیگران ببخش و بدیشان) نیکی کن، و در زمین تباهی مجوی که خدا تباهکاران را دوست نمی‌دارد».
و میفرماید: ﴿... وَلَا تُفۡسِدُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ بَعۡدَ إِصۡلَٰحِهَاۚ ذَٰلِكُمۡ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ ٨٥﴾[الأعراف: ۸۵] «... و در زمین بعد از اصلاح آن (توسّط خدا، یا بر دست انبیاء) فساد و تباهی مکنید. این کار به سود شما است اگر (به خدا و به حقیقت،) ایمان دارید».
رسیدگی به محیط زیست و کمک در برقراری نظم و انضباط آن عبادت، و برهم زدن و یا خدشه دار کردن زیبایی آن از جمله گناهان شمرده شده است:
رسول اکرمجمیفرمایند: «عُرِضَتْ عَلَيَّ أَعْمَالُ أُمَّتِي حَسَنُهَا وَسَيِّئُهَا فَوَجَدْتُ فِي مَحَاسِنِ أَعْمَالِهَا الْأَذَى يُمَاطُ عَنْ الطَّرِيقِ وَ وَجَدْتُ فِي مَسَاوِئ أَعْمَالِهَا النُّخَاعَةَ تَكُونُ فِي الْمَسْجِدِ لَا تُدْفَنُ»(روایت امام مسلم). «کارنامه امتم؛ از خوبیها و بدیهایشان، بر من عرضه شد. دیدم که از جمله خوبیهای آن کنار زدن هر آنچه باعث آزار و اذیت مردم میشود از سر راه بود. و از جمله بدیهایشان بلغمی است که در مسجد انداخته شده روی آن خاک نریختهاند».
با نگاهی گذرا در نام سورههای قرآنی اهتمام اسلام به طبیعت بر ما هویدا میگردد:
سورههایی به نام حیوانات و حشرات: البقرة، الأنعام، النحل، النمل، العنکبوت، الفیل.
سورههایی به نام پدیدههای طبیعی: الکهف، الرعد، الدخان، الزلزلة.
سورههایی به نام اجزائی از آسمان: النجم، القمر، الشمس، الطارق.
سورههایی بیانگر گردش خورشید و تحدید وقت: الفجر، اللیل، الضحی، العصر.
سورهای به نام درخت «التین»، و سورهای به نام معدن «الحدید=» آهن.
خلاصه اینکه اسلام برنامه کامل و شاملی است از شیوه زندگی سالم، نه تنها دینی که بتوان آنرا در چهار دیواری یک عبادتگاه یا مسجد زندانی کرد.