حکایت تفسیر در شبه قاره هند و پاکستان
عمر درس قرآن و تفسیر نویسی در شبه قاره هند و پاکستان به هزار سال می‌رسد. غالبا سلسله این تلاش‌ها برای اولین بار در ایالت سند شروع شده است. در سال ۲۷۰هـ حاکم وقت منصوره «عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز» از یک عالم سندی عراقی الأصل که در این منطقه کسب علم و دانش نموده، خواست تا تفسیری بنویسد.
سند، راجپوتانه و پنجاب در عهد غزنویان مراکز دعوت و تبلیغ به اسلام بودند. از جمله علمای تفسیر این دوران در لاهور می‌توان از سید محمد اسماعیل بخاری/نام برد.
اولین تفسیر کاملی که به چاپ رسیده، در دسترس است اثر عالمی از دکن به نام نظام الدین حسن بن محمد بن حسین شافعی معروف به نظام نیشابوری دولت آبادی/است که در بین سال‌های ۷۲۸ - ۷۳۰ هـ در دکن کامل شده، و در ایران به چاپ رسیده است. {غرائب القرآن، تهران ۱۲۸۰هـ}.
از این تاریخ تا به امروز تفاسیر بی‌شماری به تمامی زبان‌های مسلمانان؛ عربی، فارسی، انگلیسی، اردو، سندی، پشتو و زبان‌های دیگر به رشته تحریر درآمده است.
می‌توان گفت بطور عموم تمام این تفاسیر بر مبنای همان مفاهیم پایه و بنیادی نگاشته شده، که در سایر کشورهای اسلامی دانشمندان تفسیرهایشان را بدان می‌نوشتند.
تعداد زیادی از آن‌ها تفسیرهای روایتی و مستندی هستند که تلاش دارند آیات کلام الله مجید را در سایه فرموده‌های گهربار رسول اکرم جو آنچه از صحابه و یاران آن جناب رسیده، شرح و بسط دهند. تعدادی تفسیر نیز از نقطه نظر لغت، اعجاز قرآن، و بیان محاسن و زیبائی‌ها و نگاره‌های ادبی نگاشته شده است.
در باب اعجاز قرآن کریم بطور عموم در یکی از نقطه نظرهای آن؛ نظم قرآن مورد کنکاوش‌های عمیقی قرار گرفته، که در این باب علمای شبه قاره خدمت‌های شایانی ارائه داشته‌اند. {امام ابن قیم/و امام فخر الدین رازی/به این جانب توجه خاصی مبذول داشته‌اند. از تفاسیر منتشر شده در شبه قاره؛ تفسیر رحمانی - تبصیر الرحمن - اثر شیخ زین الدین علی بن احمد بن علی الهائمی هندی، و تفسیر المحمدی از محمد بن أحمد میانجی، و آثار مولانا حمید الدین فراهی؛ نظام القرآن و تأویل الفرقان بالفرقان - مجموعه تفاسیر فراهی - بالأخص در این باب قابل ذکرند}.
تفاسیر کلامی نوعی دیگر از تفاسیر است که به مسائل روز توجه خاص دارد. و سعی می‌کند با استدلال‌های عقلی حکمت تعالیم والای قرآنی را بیان داشته به اعتراضات وارده جواب گوید و در این تلاش است تا برای مشکلات روز راه حل و جواب‌هایی بیابد.
همچنین برای بیان مسائل فقهی، و برآوردن نیازهای مدرسه عرفان و تصوف تفسیرهای نگاشته شده است. درس تفسیر در شبه قاره هند تمام این مراحل و گونه‌ها را زیر نظر داشته در آن قلم زده است.
به گمان غالب سفرنامه یا سلسله تفسیر قرآن به زبان اردو از خانواده شاه ولی الله دهلوی/آغاز می‌شود. دو تا از فرزندان برومند ایشان قرآن کریم را به اردو ترجمه کرده‌اند. و ترجمه پل اول تفسیر است. ترجمه پاورقیهای شاه عبدالقادر فرزند شاه ولی الله دهلوی به نام «موضح القرآن» منتشر شده، و تا کنون مورد استفاده اهل علم و دانش قرار دارد. ترجمه برادر ایشان شاه رفیع الدین/نیز در میدان تفسیر راه گشاست. در همین دوره ترجمه تشریحی حکیم محمد شریف خان/( ت ۱۲۲۲هـ) نیز بر سکوی وجود پدیدار شد. {البته پروفسر حامد حسین قادری بر این باور است که این ترجمه اولین ترجمه قرآن به زبان اردوست. نگا: داستان تاریخ اردو، ط/ دوم، ۱۹۵۷م، ص/۱۴۴}.
این‌ها کوشش‌های پایه و بنیادی در این راستا بود که، پس از آن سلسله ترجمه و تفسیر کلام الله مجید رونق گرفت و صدها تن از بندگان خالص و مؤمن خداوند مطابق ذوق و صلاحیت و خلاقیت‌های خود تلاش کردند خدمتی به پیام رسای الهی انجام داده، شرح و تفسیر و ترجمه‌ای از قرآن کریم عرضه دارند.
بیشتر تفسیرهای اردو تفاسیری عمومی است. برخی تنها از دیدگاه و جانب خاصی قرآن را تفسیر کرده‌اند. و برخی نیز تلاش داشته‌اند دامن معرفت گسترده جنبه‌های مختلفی چون؛ لغت، روایت، تاریخ، علم کلام، فقه، و عرفان را یکجا عرضه کنند.
با در نظر گرفتن این سرمایه هنگفت علم و معرفت ما به «تفهیم القرآن» می‌رسیم. شکر و سپاس خدای را که این تفسیر در نیمه راه ناقص نمانده، و کامل شده است.
این تفسیر شرح و بسط تمام قرآن را در برگرفته است، و در راستای فهم قرآن اسلوب و روشی را اختیار کرده که در تمام راه دست خواننده را گرفته پله پله او را بسوی پروردگارش عروج می‌دهد، و در هیچ مرحله‌ای تنها رهایش نمی‌کند.