تفهیم القرآن و نقطه تحول زندگی ملی ما
مولانا مودودی فعالیت اصلاحی و تجدیدی خود را در سال‌های ۱۹۲۵ - ۱۹۲۶ م آغاز نمود. شکست ظاهری حرکت خلافت اسلامی، و در پی آن افت فکری، اجتماعی ، اخلاقی و سیاسی روز او را برای این کار آماده نمود. بسیاری بودند که درد جامعه را احساس می‌کردند، و اهمیت چنین فعالیتی را درک می‌نمودند، ولی اندک افرادی بودند که همت و جوانمردیشان توانایی سینه سپر کردن در مقابل مشکلات و آزمایش‌ها و امتحان‌های سخت این راه را داشت. (البته برخی ندای همت برآورده، ملت را به سوی بیداری و حرکت واداشتند ولی در نیمه راه چون با مشکلات و سختی‌های مسیر مواجه شدند، همت‌های ناتوانشان فرو ریخت و در مقابل سختی‌ها کمر خم کرده، شکست را پذیرفتند و بر شعارهای خود بوسه زده آن‌ها را بر زمین انداخته از راه بریدند!).
در این بحران شدید روزگار نوجوانی عاشق و شیدای دین با همتی فولادی چشم به هدف و آرمان بزرگ دوخته، قدم در راه نهاد.
تحقیق و پژوهش و بررسی درباره «جهاد در اسلام» [۱]او را با این راه آشنا ساخت. سال ۱۹۲۸م تا ۱۹۳۲ دوره تفکر و بازنگری و اضطراب و دگرگونی و اخیرا تصمیم‌گیری نهایی اوست، در این مرحله او را سوز و تاب خاصی بود که شاید این بیت شعر بتواند آن را به تصویر کشد:
شب‌های‌زندگی‌من‌در‌این‌کشمکش‌گذشتند
گهی‌سوز‌وسازرومی‌و‌گهی‌پیچ‌وتاب‌رازی
بالأخره در سال ۱۹۳۲ م او تصمیم خود را گرفته راهش را انتخاب نمود، و در سال ۱۹۳۳م بوسیله مجله «ترجمان القرآن» دعوت انقلابی قرآن را به مردم تقدیم داشت. نقطه آغاز و منتهای مقصود دعوت او تنها قرآن بود. در شماره اول «ترجمان القرآن» که زیر مدیریت مولانا مودودی منتشر شد، چنین آمده است:
«امروز این رسالت آسمانی وارد مرحله‌ای بسیار دشوار و سخت و طاقت فرسا می‌شود. سختی‌ها و دشواری‌ها و فراز و نشیب‌های راه از این نیست که آنچه پیش روست از گذشته مشکلتر و دشوارتر است، بلکه از اینروست که بازوهایی که امروز رسالت بدان‌ها منتقل می‌شود از بازوان پرتوان مردان دیروز ناتوانترند.. از یک سو این ضعف و ناتوانی است، و از سوی دیگر نیاز مرحله این است که اسلام را با آن زیبایی وجمالی که قرآن حکیم به تصویر کشیده، به جهانیان عرضه داریم. گفتن چنین سخنی و مطرح ساختن چنین شعاری بسیار آسان است، ولی در حقیقت؛ دوری از شمع فروزان نبوت، کمی علم و دانش درست، فقدان سلامت قلب و اندیشه ثاقب، و درک درست، فلسفه‌گری یونانی، موشکافی‌های گنگ، شک و شبهه‌پراکنی‌های جهان غرب، و مهمتر از همه خودپرستی و پیروی از خواهشات نفسانی در بین ما و علم و معرفت و دانش قرآنی پرده‌های کلفت بسیاری قرار داده است، و در نتیجه آن، آنچه قرآن بسیار ساده و آسان کرده بود، امروزه در نظرها از همه چیز دشوارتر و مشکلتر شده است. در گیر و دار این وضع اسفبار تقدیم قرآن مجید به صورت اصلی آن کار بسیار دشواری است».
و او این کار بسیار دشوار را با همان عشق و شیدایی آغاز نمود. تقریبا ۸۰ کتاب از قلم مولانا مودودی در آموزه‌های مختلف قرآنی متولد شده، لیکن چنین به نظر می‌آید که در دهه اول این جهش نوین، مولانا مودودی چنین احساس کرد که گویا او تصور و دیدگاه انقلابی قرآن کریم را با نوشته‌هایش به بهترین صورت ارائه کرده است، اما برای بازگرداندن ملت اسلامی بسوی اساسنامه قرآن و تصور درست دیانت الهی، و متوجه ساختن او به برنامه تاریخیش.. - دعوت بسوی خیر و سعادت و واداشتن به نیکی و پرهیزکاری و دوری از زشتی‌ها و منکرات...- نیاز است رابطه او با قرآن از سر نو پایدار و استوار گردد، و چنین برنامه ریزی شود که قرآن دستور زندگی او، و برنامه دعوت جهانی او گردد. برای رسیدن به این هدف لازم است قرآن را پایه و اساس و بنیاد قرار داد، تا در امت بشکل عمومی فهم درست قرآن پیدا شود. غالبا این همان احساسی بود که شاه ولی الله دهلوی/را بر آن داشت تا با یک حرکت و جحش انقلابی ترجمه فارسی قرآن کریم را ارائه کند، آن ترجمه‌ای که در نهایت جهت چرخش زندگی مسلمانان در شبه قاره هند را تغییر داد.
شاه ولی الله در کنار محکم کردن رابطه انسان با قرآن، تصوری جامع و شمولی از زندگی در پرتو قرآن کریم را در کتابش «حجة الله البالغة» به تصویر کشید. این شاهکار ارزنده او در حقیقت گنجینه‌ای از احادیث نبوی است که در پرتو تابش حکمت و اندرزهای قرآنی تمامی جوانب فکر و اندیشه و تلاش و فعالیت و ادای اسلامی را یکسان مد نظر قرار داده، به مسلمانان عرضه می‌دارد.
نگارنده به عنوان دانش آموزی ناچیز در مدرسه تاریخ بر این باور است که همان مقام و منزلت و جایگاه انقلابی و حکمت و دانش و تجدد گرائی که شاه ولی الله دهلوی با ترجمه فارسی قرآن کریم و کتاب «حجة الله البالغة» داراست، کم و بیش از آن حرکت اصلاحی و حکمت عملی مولانا مودودی در «تفهیم القرآن» است.
او شیوه و روشی نوین در ترجمه قرآن کریم برای خود اختیار کرده است، و دعوت قرآن را بوسیله خود قرآن بیان نموده است، از این بابت به جرأت می‌توان گفت: «تفهیم القرآن» تنها ثمره جهد و تلاش و سرمایه زندگی مولانا مودودی نیست، بلکه برنامه‌ای است برای بازسازی حال و آینده امت اسلامی و تقدیم چهره‌ای نوین و درخشان از آن..
«تفهیم القرآن» رابطه‌ای بسیار عمیق با حرکت اسلامی نیز دارد. جناب مولانا مودودی در سال ۱۹۳۸ پایه و اساس گروه و جماعت و تنظیمی را ریخت تا اندیشه انقلاب اسلامی در رگ و ریشه آن‌ها جریان داشته باشد و روح و روان آن‌ها با کار و فعالیت در این راستا آمیخته گردد.
من بر این باورم که مولانا مودودی در زمانی که حرکت دار الاسلام [۲]را اداره می‌کرد، به شدت احساس کرد که گروه و جماعتی را باید با برنامه قرآن پاک تربیت نمود، و او از آنروز خود را برای چنین مسئولیتی آماده ساخت.
از آن روز او ذهن و اندیشه خود را به «تفهیم القرآن» مشغول داشت، و اینچنین بود که کار فکری این شاهکار ارزنده آغاز گشت.
و از اولین روزی که این جماعت یا گروه شروع به منظم شدن نمود، درس قرآن آغاز گشت. و این همان درس قرآنی است که در فوریه ۱۹۴۲م به شکل «تفهیم القرآن» در میدان علم و دانش چشم به جهان گشود.. و بدینصورت این درس تنها در دهلیزهای افراد خاص جماعت و رفیقان و یاران و همکاران حرکت اسلامی محصور نماند، بلکه در اختیار همه امت قرار گرفت، و سفره علم و معرفت را در همه جا پربار نمود.
اگر در آنچه رفت با دقت بنگریم اهمیت تاریخی «تفهیم القرآن» برایمان به روشنی واضح می‌گردد. این همان کتابی است که در یک مرحله بسیار دشوار و بحرانی از زندگی مسلمانان زیر پرچم قرآن انقلابی ساکت و خاموش بر پا نمود... این جنبش و حرکت انقلابی همچنان پا برجاست.
[۱] برای شناخت بیشتر مودودی مراجعه کنید به کتاب درختان سایه‌دار، نوشته/ حمیرا مودودی، ترجمه/ نور محمد امراء، نشر احسان ۱۳۸۶. [۲] نگاه: درختان سایه دار، ص/ ۳۳-۴۰.