صفت و چگونگی نماز
بعـد از آنکه طهارت و پاکیزگی بـدن و محل نماز، با صفتی که ذکر کردیم انجام گرفت، و مسلمان از رسیدنِ وقت نماز مطمئن شد، به طرف قبله، که خـانه خـدا در مکـه است، ایستاده و برای هر نمازی که مىخواهد بخواند- اعم از فریضه و سنت و نافله- در قلب خود نیت مىکند[۳] و سپس اعمال زیر را انجام مىدهد:
۱ ـ در حالیکه به سجدهگاه خود مىنگرد تکبیر تحریمه «الله اکبر» مىگوید؛
۲ ـ در هنگام گفتن تکبیر تحریمه، هر دو دست خود را تا برابر دو شانه و یا مقابل گوشها بالا مىبرد؛
۳ ـ سنت است که بعد از تکبیر تحریمه، دعای استفتاح نماز را بخواند[۴] و بگوید:
«سُبْحَانَكَ اللَّـهُمَّ وَبِحَمْدِكَ وَتَبَارَكَ اسْمُكَ وَتَعَالَى جَدُّكَ، وَلَا إِلَهَ غَيْرَكَ»
«بار إلها! ما تو را منزه مىدانیم، و تو را حمد و سپاس مىگوییم، و نام تو را برتر مىدانیم و هیچ معبـود بر حقی غیر از تو وجود ندارد»،
و اگر بخواهد میتواند این دعا را بخواند:
«اللَّـهُمَّ بَاعِدْ بَيْنِي وَبَيْنَ خَطَايَايَ كَمَا بَاعَدْتَ بَيْنَ الْـمَشْرِقِ وَالْـمَغْرِبِ، اللَّـهُمَّ نَقِّنِي مِنْ خَطَايَايَ كَمَا يُنَقَّى الثَّوْبُ الْأَبْيَضُ مِنَ الدَّنَسِ، اللَّـهُمَّ اغْسِلْنِي مِنْ خَطَايَايَ بِالْـمَا وَالثَّلْجِ وَالْبَرَد»
«بار الها، همچنان که بین مشرق و مغرب فاصله ایجاد کردی، بین من و گناهانم فاصله ایجاد کن. پروردگارا، همچنان که لباس سفید از چرک پاک مىشود، مرا از گناهانم پاک گردان. خداوندا، مرا از گناهانم با آب و یخ (برف) و تگرگ شستوشو ده»؛
۴ ـ سپس مىگوید:
«أَعُوذُ بِاللَّـهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ، بِسْمِ اللَّـهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»
«پناه میبرم به خدا از شر شیطان ملعون و نفرین شده، بنام خداوند بخشاینده مهربان».
سپس سوره فاتحه را قراءت مىکند:
﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ١ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ٢ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ٣ مَٰلِكِ يَوۡمِ ٱلدِّينِ ٤ إِيَّاكَ نَعۡبُدُ وَإِيَّاكَ نَسۡتَعِينُ ٥ ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِيمَ ٦ صِرَٰطَ ٱلَّذِينَ أَنۡعَمۡتَ عَلَيۡهِمۡ غَيۡرِ ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَيۡهِمۡ وَلَا ٱلضَّآلِّينَ ٧﴾و بعد از آن مىگوید: «آمین»، «ستایش خدای راست، پروردگار جهانیان۱ بخشاینده مهربان۲ خداوند روزِ جزا۳ تنها تو را بندگی مىکنیم، و تنها از تو یاری مىجوییم۴ ما را به راهِ راست ره نما۵ راه کسانى که به آنان انعام کردهای(راه پیغمبران و صدّیقان و شهیدان و صالحان)، نه آنان که مورد خشم قرارگرفتهاند(یهود)، و نه راه گمراهان(نصاری)». «آمـین» دعای ما را بپذیر، و ما را به راه راست پایدار گردان؛
۵ ـ سپس سورهای از سورههای قرآن که آن را حفظ دارد قرات مىکند؛ مانند:
﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ ٤﴾[الإخلاص: ۱- ۴]
«بگو: خداوند است که یگانه است ۱ خداوند بى نیاز است۲ نه(فرزند) زاده، و نه زاده شده است۳ و هیچ کس همتای او(نبوده) و نیست»،
یا سوره:
﴿إِذَا جَآءَ نَصۡرُ ٱللَّهِ وَٱلۡفَتۡحُ ١ وَرَأَيۡتَ ٱلنَّاسَ يَدۡخُلُونَ فِي دِينِ ٱللَّهِ أَفۡوَاجٗا ٢ فَسَبِّحۡ بِحَمۡدِ رَبِّكَ وَٱسۡتَغۡفِرۡهُۚ إِنَّهُۥ كَانَ تَوَّابَۢا ٣﴾[المسد: ۱- ۳]
«چون نصرتِ الهی و فتح فرا رسد۱ و مردم را ببینی که گروه گروه در دینِ خدا درمى آیند۲ پس پروردگارت را با ستایش(او) به پاکی یاد کن و از او آمرزش بخواه. بى گمان او توبه پذیر است»؛
۶ ـ بعد از آن به رکـوع رفته مىگوید: «الله اکبر» و دو دست خود را بر زانوی خود مىگذارد و مىگوید:
«سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ»
«پاک است پروردگار بزرگ من»،
و سنت است که سه بار یا بیشتر آن را تکرار کند؛
۷ ـ سپس سر را از رکوع بلند کرده مىگوید:
«سَمِعَ اللَّـهُ لِمَنْ حَمِدَهُ»
«خدا مىشنود ـ و مىپذیرد ـ ستایش کسیکه او را ستایش نماید»، خواه إمام باشد و یا منفرد (تنهاگذار)،
و بعد از راست شدن و آرام گرفتن از رکوع مىگوید:
«رَبَّنَا وَلَكَ الحَمْدُ حَمْدًا كَثِيرًا طَيِّبًا مُبَارَكًا فِيهِ مل السموات ومل الأرض ومل ما بينهما ومل ما شئت من شي بعد»
«ای پروردگار ما! ستایش حقیقی ویژه تو است، بیشترین و بهترین و مبارکترین حمد و سپاسی که آسمانها و زمین، و آنچه بین آن دو است، و آنچه تو خواهی پر شود از آن»،
اما اگر مقتدی باشـد در این هنـگام مىگوید:
«رَبَّنَا وَلَكَ الحَمْدُ...» تا آخر این دعا؛
۸ ـ سپس سـجـده کرده مىگویـد: «الله أکبر» و بر اعضای هفتـگانه خود سـجده مىکند که عبارتنـد از: پیشانی با بینی، کف هر دو دست، هر دو زانو، و سر انگشتان دو پا، و مىگوید:
«سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى»
«پاک است پروردگار بزرگ من».
سه بار و یا بیشتر آن را تکرار مىکند، علاوه بر آن هر چه دوست داشت مىتواند دعا کند؛
۹ ـ سپس در حالی که سر خود را از سجـده بلند مىکند مىگویـد: «الله اکبر». آنگاه بر پای چپ خود مىنشیند و پای راستش را نصب مىکند و دستهایش را روی ران و زانویش مىگذارد و مىگویـد:
«رَبِّ اغْفِرْ لِي وَارْحَمْنِي، وَعَافِنِي وَارْزُقْنِي وَاهْدِنِي وَاجْبُرْنِي».
«ای پروردگار من! از گناه و تقصیراتم درگذر، و بـه من رحم کن، و مرا عافیت ده، و مرا روزی عطا کن، و مرا هدایت فرما.
منظور از «واجبرنی» آنچه بر انسان مىگذرد از نقص در بـدن، مانند مریضی و امثال آن، و در دین، مانند کوتاهی کردن در اوامر و دستورات، و افراط (زیاده روی) در محظورات، خداوند آن را جبران فرماید؛
۱۰ ـ سپس در حالى که «الله اکبر» مىگوید سجـده دوم را به جا مىآورد، آنچه در سجده اول انجام داده در سجده دوم نیز تکرارش مىکند؛
۱۱ ـ سپس «الله اکبر» گویان برای رکعت دوم بلند مىشود، بدین ترتیب، رکعت اول تمام مىشود؛
۱۲ ـ سپس سوره فاتحه و یک سوره (یا چند آیه دیگر) از قـرآن مىخواند و به رکوع مىرود، از رکـوع بلند مىشود سپس عیناً مانند اول دو سجده مىکند.
۱۳ ـ بعد از بلند شدن از سجـده دوم همچنانکه بین دو سجده نشسته بـود، مىنشیند و آنگاه «التحیات» را به این ترتیب مىخواند:
«التَّحِيَّاتُ لِلَّهِ وَالصَّلَوَاتُ وَالطَّيِّبَاتُ، السَّلاَمُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللَّـهِ وَبَرَكَاتُهُ، السَّلاَمُ عَلَيْنَا وَعَلَى عِبَادِ اللَّـهِ الصَّالِحِينَ، أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلَّا اللَّـهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ».
یعنی: «تمام تعظیمها و نمازها و سایر پاکیها فقط از آن خداست، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد ای پیامبر، و سلام بر ما باد و بر بندگان نیکوکار خدا، گواهی مىدهم که جز خدای بر حـق معبودی نیست، و گواهی مىدهم که محمد رسول و فرستاده اوست»،
سپس اگر نماز دو رکعتی بود مانند نماز صبـح و جمعه و هر دو عید، همچنان به نشستن خود ادامه مىدهد و نمازش را با خواندن این درود کامل مىکند:
«اللَّـهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ، وَعَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ، إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ، وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ، وَعَلَى آلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ».
«بار إلها، درود و رحمت نازل فرما بر محمد و آل محمد، چنانکه بر إبراهیم و آل إبراهیـم رحمت فرستادی، تو ستایش شده و بزرگوار هستی). (پروردگارا، برکت نازل فرما بر محمد و آل محمد، چنانکه بر إبراهیم و آل ابراهیـم برکت نازل فرمودی، تو ستایش شده و بزرگواری». و از چهار چیز به خداوند پناه مىبرد:
«اللهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ جَهَنَّمَ، وَمِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، وَمِنْ فِتْنَةِ الْـمَحْيَا وَالْـمَمَاتِ، وَمِنْ فِتْنَةِ الْـمَسِيحِ الدَّجَّالِ».
«خداوندا، من به تو پناه مىبرم از عـذاب دوزخ، و عـذاب قبر، وفتنه زندگی و برزخ، و فتنه مسیح دجال».
سپس آنچه از خیر دنیا و آخرت بخواهد دعا مىکند، چه اینکه در نماز فرض، و چه در نماز سنت و نفل باشد.
آنگاه بسوی راست و چپ سلام مىدهد:
«السَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَةُ الله».
اگر نماز سـه رکعت باشد مانند نماز مغرب، و یا چهار رکعت باشد مانند نمازهای ظهر و عصر و عشاء، بعد از التحیات «الله اکبر» گویان بلند مىشود و فقط سوره الفاتحه را تلاوت مىکند، سپس مانند دو رکعت اول رکوع و سجود مىکند، در رکعت چهارم نیز به همان ترتیب، بجز اینکه در وقت نشستن بطور متورک مىنشیند؛ یعنی پای چپ خـود را زیر پای راست گذاشته و نشیمنگاهِ خود را بر زمین مىگذارد و پای راست خود را نصب مىکند. آنگاه بعد از رکعت سوم در نماز مغرب، و بعد از رکعت چهارم در نمازهای ظهر و عصر و عشـاء، تشهد اخیر را مىخواند و بر پیامبرصدرود مىفرستد و اگر خواست دعا مىکند. سپس به دو طرفش مثل اول سلام مىده.، بدین ترتیب، تا اینجا نمازش تمام شده است.
***
[۳] نیت در قلب است، زیرا از رسول اکرمصثابت نشده که آن حضرت نیت را بر زبان آورده باشند، مگر نیت حج؛ همچنین از صحابه و یاران و تابعین هم ثابت نشده است. پس نیت کردن با زبان یک نوع بدعت به شمار مىرود. (مترجم) [۴] دعاى شروع کردن نماز «استفتاح»، دعایی است که بعد از تکبیر تحریمه و قبل از شروع به قرائت فاتحه در نماز خوانده مىشود و حکم آن، سنت است.