آداب عطسه و خمیازه

چه کسی مستحق جواب دادن نیست

هر شخصی که عطسه زد و «الحمد لله»گفت جواب دادن وی با «یرحمك الله»واجب است به جز شش نفر که عطسه آن‌ها جواب داده نمی‌شود که عبارتند از:

۱- کسی که عطسه زد و «الحمد لله»نگفت عطسه‌اش جواب داده نمی‌شود چنان‌چه قبلاً ذکر شد.

۲- زمانی که شخصی بیشتر از سه مرتبه عطسه زد، عطسه‌اش جواب داده نمی‌شود، زیرا که این شخص سرما خورده است.

از حضرت ابوهریرهس روایت شده است که می‌گوید: من از رسول خدا ج شنیدم که فرمود: زمانی که یکی از شما عطسه زد باید همنشین‌اش جواب عطسه او را بدهد و اگر از سه بار بیشتر عطسه زد پس او سرما خورده است و بیشتر از سه عطسه پاسخ داده نمی‌شود.

سلمه‌بن اکوع از رسول خدا ج شنید که مردی نزد پیامبر اکرم ج عطسه زد دیگری زد و رسول خدا ج فرمودند: مرد سرما خورده است و بعضی دیگر از علما گفته‌اند که اگر بیشتر از سه بار عطسه زد باز هم جواب داده می‌شود آن دسته از علما که قایل به جواز پاسخ دادن عطسه بعد از سه بار هستند نزد آن‌ها دلیل قابل اعتمادی وجود ندارد و حدیث «یشمت العاطس ثلاثا فإن زاد فإن شئت فشمته وإن شئت فکف» [۴۱]ضعیف است وانگهی این حدیث دستور به جواب دادن عطسه کسی که بیشتر از سه عطسه زده است را نمی‌دهد و همین طور هم گفتن «شفاك الله و عافاك»مشروع نیست و از رسول خدا ج ثابت نیست.

۳- کسی که از جواب دادن عطسه بدش می‌آید و دوست ندارد کسی جواب عطسه‌اش را بدهد و اگر احساس خوف بشود که اگر ما جواب عطسه‌اش را بدهیم به ما ضرری برساند خداوند متعال می‌فرمایند:

﴿مَن كَفَرَ بِٱللَّهِ مِنۢ بَعۡدِ إِيمَٰنِهِۦٓ إِلَّا مَنۡ أُكۡرِهَ وَقَلۡبُهُۥ مُطۡمَئِنُّۢ بِٱلۡإِيمَٰنِ وَلَٰكِن مَّن شَرَحَ بِٱلۡكُفۡرِ صَدۡرٗا فَعَلَيۡهِمۡ غَضَبٞ مِّنَ ٱللَّهِ وَلَهُمۡ عَذَابٌ عَظِيمٞ ١٠٦﴾[النحل: ۱۰۶].

«کسی که کافر شد بعد از ایمان آوردنش و نه اینکه از روی اجبار کافر شود بلکه با اختیار و رغبت دلش آکنده به کفر گشت پس برای آن‌ها خشم و غضب خداوند و عذاب جهنم است».

و اگر هیچ نوع خطری از جانب آن شخص او را تهدید نمی‌کرد و احتمال خوف و ضرر نبود به خاطر اتباع از سنت جواب عطسه‌اش را بدهد تا این عمل او مخالفتی با شخص متکبر، بر اقدام متکبرانه‌اش در جهت شکستن غرورش باشد، از این رو که لفظ «تشمیت» (پاسخ‌ عطسه) دعای رحمت است و این نوع دعا شایسته شخص مسلمان است فرقی نمی‌کند که چه کسی باشد. [۴۲]

۴- هنگامی که شخصی عطسه زد و «الحمد لله»گفت و امام در حال خواندن خطبه بود در این صورت به عطسه‌اش پاسخ داده نمی‌شود چون که سکوت در حین قرائت خطبه «واجب» است.

حضرت ابوهریرهس از رسول خدا ج روایت کرده راست که فرمودند:

«إذا قلت لصاحبک انصت یوم الجمعة والإمام یخطب فقد لغوت». [۴۳]

هر گاه در روز جمعه که امام خطبه می‌خواند و تو به دوست و کناری‌ات گفتی ساکت باش دچار لغو (کار نادرست) شده‌ای.

به جز در صورتی که خطیب لحظه‌ای درنگ کند تا جواب عطسه‌اش داده شود مانعی وجود ندارد و همچنین که در حین خواندن نماز فرض یا نفل عطسه زد و الحمد لله گفت عطسه جواب داده نمی‌شود چون که از حضرت معاویه بن حکم السلمی روایت شده است: روزی من همراه رسول خدا ج نماز می‌خواندم که مردی عطسه زد و من «یرحمك‌ الله»گفتم و اطرافیان شروع کردن به اشاره کردن و چشم غره دادن و من گفتم: مادرانتان به عزایتان بنشینند چرا، این طور نگاه می‌کنید و بعد شروع به زدن دست‌هایشان بر ران‌هایشان کردند، وقتی دیم که مرا امر به سکوت می‌کنند من هم ساکت شدم هنگامی که رسول خدا ج نماز خواندند (پدر و مادرم فدایشان باد من معلم و آموزگاری را بهتر از ایشان ندیدم نه قبل از او نه بعد از او، قسم به خدا نه بر سرم فریاد کشید و مرا نزد و توبیخ هم نکرد) فرمود: این نماز است و در حین خواندن آن شایسته و مناسب نیست که در آن از حرف‌های مردم گفته شود چرا که نماز نام تسبیح و تکبیر و خواندن قرآن است.

۵- کسی که عطسه زد و شخص دیگر در حالتی بود که در آن حال ذکر خدا و تسبیح برایش ممنوع است مانند توالت و غیره ... همچنان که «الحمد لله»گفتن در این صورت درست نیست جواب حمد را دادن نیز درست نیست چون که از ذکر در این حالت و صورت نهی شده است.

والحمد لله على التمام

و صلى الله على نبینا محمد

[۴۱] این حدیث را امام ترمذی و علامه آلبانی ضعیف قرار داده‌اند در ضعیف جامع، ص ٩۳۳، شماره ۶۴۲٩. [۴۲] نگاه به فتح‌الباری، ۱۰/۶۲۲. [۴۳] بخاری، کتاب الصلاة، باب تحریم الکلام فی الصلاة و نسخ ماکان من أباحته، ۲/٧۰-٧۱.