درآمدی بر مادی‌گرايی
این‌که ماده‌باوری یا مادیگرایی چیست، پرسشی کوتاه می‌باشد، اما بحث و پاسخی طولانی، روشن و واضح . اهمیت این موضوع به‌قدری است که چنین می‌طلبد که مسلمانان، پاسخ درستی درباره‌ی این پرسش بدانند. بحمد‌الله که پیش‌تر کتاب‌هایی در این مورد به نگارش درآمده و اینک این وظیفه، فراروی ما قرار می‌گیرد که در صدد کسب آگاهی برآییم تا روی‌کرد آگاهانه‌ای در قبال این موضوع داشته باشیم.
به جوانب پرسش مورد بحث بازمی‌گردیم و برای یافتن پاسخی درست و درخور، خسته و رنجور نمی‌شویم. واژه‌نامه‌ها و کتاب‌های لغتی که در غرب -مرکز پیدایش اندیشه‌های ماده‌باورانه- نوشته شده، در بررسی موضوع مادیگرایی، برایمان کافی است. در واژه‌نامه‌ی انگلیسی، کلمه‌ی علمانی (ماده‌باور) با مفاهیم زیر، معنا شده است:
۱- دنیوی یا مادّی.
۲- کسی که دین‌گرا و اهل دیانت نباشد، غیرروحانی.
۳- کسی که رهبانی [۱]و عبادت‌گزار نباشد.
در این‌واژه‌نامه، مادیگرایی بدین ترتیب تعریف شده است: مادیگرایی، نظریه‌ای است که می‌گوید: ساختار اخلاق و آموزش، نباید مبتنی بر اصول و پایه‌های دینی باشد.
در دائرة المعارف بریتانیا درباره‌ی مادیگرایی آمده است: مادیگرایی، حرکتی اجتماعی است با این هدف که مردم را از توجه به جهان آخرت برگرداند و تمام توجه آن‌ها را به زندگی دنیا منحصر نماید.
در دائرة المعارف بریتانیا ضمن آن‌که مطالبی درباره‌ی مادّیت و مادّه‌باوری بیان می‌شود، پیرامون الحاد و کفر این تئوری نیز بحث به میان می‌آید، این دائرة المعارف، الحاد را به دو گونه، تقسیم کرده است:
۱- الحاد نظری (تئوری).
۲- الحاد عملی.
دائرة المعارف مذکور، مادیگرایی را گونه‌ای از الحاد عملی قرار داده است [۲].
مطالبی که پیش‌تر بیان شد، دو پیام مهم را به دنبال دارد:
۱- مادیگرایی، تئوری و دیدگاهی کفرآمیز است که به کنارزدن دین از اثرگذاری در دنیا فرامی‌خواند. از این‌رو ماده‌باوری، دیدگاهی است که دنیا و تمام امور و دستاوردهای دنیوی را بدور از دستورات و نواهی دین، در تمام مسایل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، اخلاقی، نظامی، قانونی و… اصل و اساس می‌داند.
۲- مادیگرایی [۳]، هیچ پیوند و رابطه‌ای با علم و دانش ندارد، البته برخی از هواداران این دیدگاه، کوشیده‌اند تا برای فریب مردم چنین وانمود کنند که: «منظور از مادیگرایی، اشتیاق و توجه به علوم تجربی است.» با پیش‌درآمدی که بر مادیگرایی، داشتیم و با روشن شدن محیطی که خاستگاه پیدایش و گسترش این نظریه، بوده است، دروغ و فریب این ادعا، هویدا می‌گردد. از این‌رو اگر گفته شود که: مادیگرایی، هم‌ردیف بی‌دینی است، بهترین و دقیق‌ترین تعبیر درباره‌ی مادیگرایی، به‌کار رفته است.
[۱] رهبانیت، نوعی عبادت خودساخته نصاری بود که با عزلت‌نشینی از دنیا انجام می‌شد، از این‌رو منظور از رهبانی نبودن، عبادت‌گزار نبودن می‌باشد که این معنی، هم‌ردیف و نزدیک به معانی اول و دوم مادیت و ماده‌باوری است. نصاری به رهبانیت به عنوان یک بدعت و یا کار و منش خودساخته نمی‌نگرند و برعکس، آن را دین‌داری نیز می‌پندارند. اما مسلمانان، رهبانیت را نوعی بدعت و نوآوری می‌دانند. بنابراین عبارتِ (رهبانی نیست) بر نفی ابتداع و نوآوری در دین دلالت نمی‌کند، بلکه دال بر عدم عبادت‌گزاری و نیز بر عدم دین‌داری، می‌باشد. [۲] مطالبی که در تعریف ماده‌باوری از دائرة المعارف بریتانیا و واژه‌نامه‌ی انگلیسی بیان شد، برگرفته از کتاب «نشأة العلمانیة» نوشته‌ی دکتر محمد زین الهادی می‌باشد. [۳] ماده‌باوری، زاده‌ی اندیشه‌های فلسفی، اقتصادی و جامعه‌شناختی فیلسوفان غربی از قبیل: کارل مارکس، فریدریش انگلس و… می‌باشد، این دیدگاه هرچند پس از پیدایش، دستخوش اندیشه‌ها، تصورات و تفسیرهای بسیاری از ایدئولوگ‌ها و نظریه‌پردازان غرب قرار گرفته، اما در گذر تحولاتی که پشت سر نهاده، به تمام مسایل، دیدی ماده‌باورانه داشته است، از این‌رو نام و یا عنوانی که در پاره‌ای از موارد در پسِ واژه‌ی ماده‌باوری قرار می‌گیرد، تفسیری از نگرش ماده‌باورانه‌ی این دیدگاه به موضوع خاصی می‌باشد. مثلاً اگر نگاه ماده‌باورانه به‌سوی تاریخ باشد، از آن به ماده‌باوری تاریخی (historical materialism) یاد می‌شود. هم‌چنین اگر این فرمول و ترکیب ماده‌باورانه در مورد مابعد طبیعت به‌کار رود، عنوانِ ماده‌باوری دیالکتیک (dialectical materialism) می‌یابد. در دید ماده‌باورانه، بُن و اساس هستی، ماده است و اشکال مختلف هستی، پیامد دگرگونی و رشد ماده، به‌شمار می‌روند. در تفکر مادّی، آغاز و پایان هر چیزی بر مادّه متکی است و مادّه، تعیین‌کننده‌ی روند معنوی زندگی می‌باشد. ماده‌باوران، ارزش‌های اخلاقی و باورهای دینی را بی‌بنیاد می‌دانند.[مترجم]