اهمیت نیت در تحقق اخلاص
- اخلاص جز با دو عنصر تحقق نمی‌یابد:
۱- حضور نیت، چرا که پایه و اساس کار نیت است و کار بدون نیت صرفا نظر از حسن و قبح آن انسان را در زمره مخلصان قرار نمی‌دهد
۲- زدودن شائبه‌های شخصی یا دنیوی و انحصار مخلصانه آن برای خدا.
- خداوند از این نیت مشروط در قرآن با عبارات مختلفی نام می‌برد مانند: «اراده وجه الله»، «ابتغای وجه الله» یا «ابتغای مرضات الله».
- لازم به تذکر است که بین قصد خدا و قصد آخرت تفاوت و دو گانگی وجود ندارد و کسی که بر آیه: ﴿مِنكُم مَّن يُرِيدُ ٱلدُّنۡيَا وَمِنكُم مَّن يُرِيدُ ٱلۡأٓخِرَةَ﴾[آل‌عمران: ۱۵۲]. چنین تحلیلی دارد، با توجه به این، پس چه کسی خدا را می‌خواهد؟ این تحلیل غلط است. زیرا آنانکه آخرت را می‌خواهند، خدا را می‌خواهند و قصد آخرت یعنی قصد رضایت و ثواب و امید به آنچه نزد خداست. و امید به بهشت و ترس از جهنم برای مخلصان عیب نیست چنانکه خداوند پیامبران و نیکوکاران را به علت داشتن بیم و امید و رغبت و رهبت نسبت به بهشت و جهنم ستوده است و سخنی بالاتر از قرآن وجود ندارد. بهشت هم فقط یک منزل مادی مادی محض نیست بلکه منزل رضوان بزرگ و نعمت نگریستن به وجه الله است: ﴿وُجُوهٞ يَوۡمَئِذٖ نَّاضِرَةٌ ٢٢ إِلَىٰ رَبِّهَا نَاظِرَةٞ ٢٣﴾[الغاشیة: ۲۲-۲۳]. «در آن روز چهره‌هائی شاداب و شادانند. به پروردگار خود می‌نگرند».
- سنت نبوی مملو از احادیثی است که پیرامون فضل و امتیاز نیت و اخلاص صحبت می‌کنند:
«إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى...». «همانا پاداش اعمال به نیت فرد بستگی دارد و هرکس نتیجه نیت خود را دریافت می‌کند». [روایت امام بخاری و مسلم و ابوداود و ترمذی و نسائی].
«... إِنَّ اللَّهَ لَا يَقْبَلُ مِنْ الْعَمَلِ إِلَّا مَا كَانَ لَهُ خَالِصًا لِوجهه وَابْتُغِي بِهِ وَجْهُهُ». «خداوند در میان اعمال جز عمل خالص که به خاطر رضای خدا باشد را قبول نمی‌کند». [منذری/ الترغیب والترهیب].
- «جوهری» در الصحاح می‌گوید: «نیت یعنی تصمیم قطعی» و «زرکشی» در «قواعد» خود گفته است: «حقیقت نیت ربط قصد به یک مقصود معین است» و «ماوردی» می‌گوید: «نیت یعنی قصد مقرون به اقدام، اگر بین قصد و اقدام فاصله افتد آن عزم است نه تصمیم».
- پس نیت یک خطوره محض نیست که برای لحظه‌ای بر قلب عارض شود و زود از بین برود.
- نیت کار زبان نیست، بلکه یک عمل قلبی محض است. بنابراین از پیامبر و یاران او و تابعین درمیان سلف صالح دیده نشده است که در عبادت‌هایی مثل نماز، روزه، غسل و وضو، نیت را تلفظ کنند، و آنچه که می‌بینیم عده‌ای در نیت آوردن و شروع عبادت خود را به تکلف و دشواری می‌اندازند، مانند: نویت رفع حدث الاکبر، یا نویت صلاة الظهر اربع رکعات یا نیت دارم چهار رکعت نماز عصر را برای خدا می‌خوانم و یا نیت دارم فردا روزه ماه رمضان را بگیرم... همه اینها دلیلی از قرآن و سنت ندارند و بی‌مفهوم هستند، چرا که انسان هنگامیکه قصد رفتن به بازار یا سفر دارد، نمی‌گوید: نیت دارم به بازار بروم یا نیت دارم به سفر بروم!
- به خاطر اهمیت نیت در توجیه عمل و کیفیت بخشیدن و تعیین نوع و ارزش آن، دانشمندان یکی از ریشه‌دارترین قاعده‌ها از قواعد فقهی را استنباط کرده‌اند که: «الأمور بمقاصدها»یعنی: «اصل کار، قصد و نیت است».
- به خاطر نیت، یک شیء واحد که دارای صورت واحد است، به پسندیده و ناپسند تقسیم می‌گردد، مانند توکل و عجز، امید و تمنا، حب خدا و حب غیر خدا، نصیحت و سرززنش، هدیه و رشوه، شرح حال و شکوی، در تمام این کلمات اولی پسندیده و قرینه آن ناپسند است در صورتی که شکل یکی است، فقط نیت آن را تغییر می‌دهد.
- اگر کسی عادتا یا به علت مشغولیت، از خوردن و نوشیدن در روز خودداری کند و قصد قربت و عبادت نداشته باشد، روزه‌دار محسوب نمی‌شود و اگر جهت یافتن گمشده‌ای به دور کعبه بگردد برای او ثواب طواف منظور نمی‌گردد. و اگر به قصد عطا و بخشش (نه به قصد زکات فرض) چیزی به نیازمند بدهد، پرداخت زکات محسوب نمی‌شود. و اگر فردی در مسجد بنشیند و قصد اعتکاف نکند معتکف محسوب نمی‌گردد.
- تاکنون توضیحاتی را درباره نیت ارائه دادیم اما آنچه که مورد اتفاق همه است این است که نیت در تغییر حرام تأثیری ندارد، یعنی حسن نیت و قصد نیک، حرام را حلال نمی‌کنند و صفت پلیدی که اساس حرام بودن ا ست با حسن نیت زدوده نمی‌شود. مثلا کسی که به قصد بنای مسجد یا ساختن پناهگاهی برای یتیمان یا تأسیس مدرسه برای حفظ و قرائت قرآن یا صدقه دادن به فقرا و نیازمندان و اهداف خیر دیگر اقدام به رباخواری و غصب اموال دیگران می‌کند کار او حرام است و نیت پاک او در حلال کردن حرام و تخفیف گناه تأثیری ندارد. احادیث صحیح تأکید می‌کنند که: «خداوند پاک است و جز پاک را نمی‌پذیرد». [روایت امام مسلم].
- اسلام قاعده «هدف وسیله را توجیه می‌کند» را انکار می‌کند و جز وسیله پاکیزه برای اهداف شریف چیز دیگر را نمی‌پذیرد و همواره باید هدف شریف و وسیله پاکیزه باشد.
- برادر مسلمانم، گمان نکنید که تحقق اخلاص یک کار آسان است و اخلاص در دسترس هر که بخواهد قرار می‌گیرد، این یک تصور دور از واقعیت ا ست. برخلاف نظر ساده‌اندیشان، تحقق اخلاص کار آسانی نیست و در میان سالکان راه خدا، عارفان حقیقی از دشواری راه اخلاص و مشقت آن بر نفس بندگان جز آنانکه خداوند راه اخلاص را بر آنان آسان کرده است حکایت می‌کنند:
سفیان ثوری می‌گوید: تا حالا مشکلی که از تصحیح نیتم دشوارتر باشد حل نکرده‌ام، زیرا همیشه در مقابل فعالیت‌های من ایستادگی می‌کند.
یوسف بن اسباط گفته است: برای کارگزاران اسلام پاک نمودن نیت از فساد، دشوارتر و سخت‌تر از طول دوران جهاد است. باز گفته است: انتخاب کردن خدا در بین خواسته‌ها و امیال و آرزوها از قتال فی سبیل الله دشوارتر است.
به نافع بن جبیر گفتند: در این تشییع جنازه شرکت نمی‌کنی؟ گفت: صبر کنید تا نیت بیاورم. پس چند لحظه فکر کرد، سپس گفت: حالا برویم!
یوسف بن حسین رازی می‌گوید: سخت‌ترین کار در دنیا اخلاص است، و چقدر جهت زدودن ریا از قلبم تلاش می‌کتم اما با رنگ دیگر و از جهت دیگر همچون قارچ از زمین سبز می‌شود!
- در اینجا لازم می‌دانم به تمام دعوت‌گران اسلامی و آنان که برای پیروزی اسلام کار می‌کنند تأکید کنم، انگیزه‌ها و اهداف خود را با صداقت مورد تحلیل و بررسی قرار دهند و به نفس خود و خدا ی خود دروغ نگویند.
- امام غزالی بعد از ذکر فتنه‌های مقام‌پرستی، خودنمائی، شهرت و کسب ستایش مردم، از گفتن حقیقت در این مورد دریغ نکرده است: «هیچ‌کس مانند علما در معرض فتنه نیست، زیرا همراه با محرک و انگیزه نشر علوم، انگیزه‌های بسیاری چون لذت چیره شدن بر مخالفان، شاد شدن بر تعداد پیروان و خوشحال شدن بر تعداد پیروان و خوشحال شدن به مدح و ثنا آمیخته می‌شود...».
- حضرت عمر فاروقسمی‌فرمود: «بار الها! تمام کردارم را صالح، و برای رضای خود خالص گردان و در انگیزه اعمال من سهمی برای دیگران قرار مده».
- بنابراین دانستن حقیقت اخلاص و کارکردن براساس آن، دریای عمیقی است که جز عده‌ای کم و بسیار نادر، همگان در آن دچار لغزش می‌شوند: این استثنا در قول حق تعالی آمده است: ﴿إِلَّا عِبَادَكَ مِنۡهُمُ ٱلۡمُخۡلَصِينَ ٤٠﴾[الحجر: ۴۰، ص: ۸۳].