مطلب دوم: نتایج پایبندی به فهم سلف صالح
بدون شک پایبندی به فهمی که سلف صالح از نصوص قرآن و سنت داشته‌اند، دژی در برابر هر فتنۀ گمراه کننده است که دارای میو‌ه‌هایی رسیده و آثاری سودمند است، شخص را در عقیده و عبادتش حفظ کرده و به خواست الله از هوی و هوس و مفهوم‌های شاذ و افکار منحرف مصون می‌دارد، آنچه در گذشته و حال حاضر، سبب برکشیده شدن شمشیرها و از بین رفتن جان‌ها و ریخته شدن خون‌ها و هتک حرمت‌ها و کافر دانستن مسلمانان و تفرقه شده است چیزی نیست جز تأویل باطلی که بر فهم بیمار از نصوص شرعی که مخالف با فهم سلف صالح ـ رضوان الله علیهم ـ است، بنا شده است،.
از جمله آشکارترین نتایج و دست آوردهای آن:
۱- راه شناخت مراد الله ـ تعالی ـ و فرستادۀ او ـ جـ است؛ چیزی که هدف هر مسلمانی است. کسی که می‌خواهد در گفتار و کردار آشکارا و نهان به به قرآن و سنت چنگ بزند تا از فتنه‌ها نجات یافته و بر اساس هدایت و با بصیرت پروردگارش را بندگی کند.
هدف سلف شناخت خواسته و مراد الله ـ ﻷ ـ و مراد پیامبرش ـ جـ بوده است، همان چیزی که هدف رهروان و راه نجات جویندگان است، همچنین قرار گرفتن در کنار صحابه و پیروانشان و پایبندی به روش و رهنمود آنها عین رستگاری و اساس پیروزی است.
بنابراین موفق‌ترین افراد و استوارترین آنها از جهت رأی در تمامی امور دین و هر آنچه انسان را به پروردگار جهانیان نزدیک می‌کند کسانی هستند که از «دریچۀ وحی آشکار برگرفته و با عقل و فطرت و ایمانش از نظریاتِ متحیران و تردیدِ شکاکان و تکلفِ افراط‌گران روی برتافته و کشتزار هدایت را از کلمات آگاه‌ترین آفریده نسبت به پروردگار جهانیان آبیاری می‌کند، چرا که کلمات جامع و سودمند وی در این زمینه و دیگر زمینه‌ها کافی و بسنده است، جامع و آشکار، واضح و شرح دهنده است و در جایگاه تفسیر و شرح محتویات قرآن قرار دارد» [۱۹۴].
از سویی دیگر غالب علم و ایمانی که نزد سلف وجود داشته است از پیامبرشان ـ جـ برگرفته‌اند، کسی که الله بوسیلۀ او آنان را ز تاریکی‌ها بیرون آورده و به سوی نور هدایت نمود، به راه خداوند عزیز و حمید رهنمون ساخت، خداوند ـ متعال ـ دربارۀ وی فرموده است: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَءَامِنُواْ بِرَسُولِهِۦ يُؤۡتِكُمۡ كِفۡلَيۡنِ مِن رَّحۡمَتِهِۦ وَيَجۡعَل لَّكُمۡ نُورٗا تَمۡشُونَ بِهِۦ وَيَغۡفِرۡ لَكُمۡۚ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِيمٞ٢٨ لِّئَلَّا يَعۡلَمَ أَهۡلُ ٱلۡكِتَٰبِ أَلَّا يَقۡدِرُونَ عَلَىٰ شَيۡءٖ مِّن فَضۡلِ ٱللَّهِ وَأَنَّ ٱلۡفَضۡلَ بِيَدِ ٱللَّهِ يُؤۡتِيهِ مَن يَشَآءُۚ وَٱللَّهُ ذُو ٱلۡفَضۡلِ ٱلۡعَظِيمِ٢٩﴾ [الحديد: ۲۸-۲۹] «اى ایمان آوردگان، از خدا پروا کنید و به رسولش [خالصانه] ایمان آورید تا خدا رحمت خویش را دو بار بر شما ارزانى دارد و براى شما نورى پدید آورد که در پرتو آن گام بردارید و شما را ببخشاید؛ که خدا آمرزگارى است مهربان؛ [این توضیح را دادیم] تا اهل کتاب نپندارند که [مؤمنان] به افزون بخشى خدا دسترسى ندارند و اینکه [آگاه باشند که] تمامى برترى به دست خداست و به هرکه خواهد [و شایسته بداند]، عطا مىکند؛ که خدا افزون بخشىِ بى حدّ دارد» همچنین فرموده است: ﴿لَقَدۡ مَنَّ ٱللَّهُ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِينَ إِذۡ بَعَثَ فِيهِمۡ رَسُولٗا مِّنۡ أَنفُسِهِمۡ يَتۡلُواْ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتِهِۦ وَيُزَكِّيهِمۡ وَيُعَلِّمُهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحِكۡمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبۡلُ لَفِي ضَلَٰلٖ مُّبِينٍ١٦٤﴾ [آل عمران: ۱۶۴]. «خدا بر اهل ایمان نعمت بزرگى داد که در میان آنان رسولى از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنان مىخواند و [از پلیدى جهل و شرک] پاکشان مىسازد و به آنان کتاب و دانشِ توأم با بینش مىآموزد؛ در حالى که قبل از آن واقعاً در گمراهى آشکارى بودند» و فرموده: ﴿وَكَذَٰلِكَ أَوۡحَيۡنَآ إِلَيۡكَ رُوحٗا مِّنۡ أَمۡرِنَاۚ مَا كُنتَ تَدۡرِي مَا ٱلۡكِتَٰبُ وَلَا ٱلۡإِيمَٰنُ وَلَٰكِن جَعَلۡنَٰهُ نُورٗا نَّهۡدِي بِهِۦ مَن نَّشَآءُ مِنۡ عِبَادِنَاۚ وَإِنَّكَ لَتَهۡدِيٓ إِلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ٥٢ صِرَٰطِ ٱللَّهِ ٱلَّذِي لَهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِ﴾ [الشورى: ۵۲-۵۳]. «و بدین گونه قرآن را به فرمان خویش بر تو وحى کردیم؛ [قبل از آن] تو آگاهى نداشتى که کتاب و ایمان چیست، ولى ما آن را نورى ساختیم که هریک از بندگان خویش را که بخواهیم، بدان هدایت کنیم؛ و مسلّماً تو به راهى راست هدایت مىکنى، راه خدایى که هرچه در آسمانها و زمین است، متعلّق به اوست؛ آگاه باشید که همه امور تنها به‌سوى خدا باز مىگردد».
بدون شک آگاه‌ترین مردم نسبت به این راه و مشتاق‌ترینشان بر یافتن آن صحابۀ رسول الله ـ جـ و پیروانشان از پیشوایان سلف صالح بوده‌اند و به همین دلیل عمر بن خطاب ـ س ـ گفته است: «إذا لقيتم الذين يتبعون الـمتشابه فخذوهم بالسنن، فإن أصحاب السنن أعلم بكتاب الله تعالى» [۱۹۵]. یعنی: «هرگاه با کسانی که از [آیات] متشابه پیروی می‌کنند مواجه شدید آنها را با سنت‌ها بگیرید زیرا صاحبان سنت نسبت به کتاب الله ـ متعال ـ آگاه‌ترند».
۲- مهم‌ترین وسیله برای از بین بردن مادۀ بدعت‌گزاری و بستن دروازۀ بدعت و نوآوری در دین است؛ زیرا معمولا اهل بدعت به برخی از نصوص چسبیده و آن را به گونه‌ای نادرست تفسیر می‌کنند و بر غیر مراد الله و مراد رسولش ـ جـ و بلکه بر اساس مراد خویش می‌فهمند تا با خواسته‌هایشان و بدعت‌هایی که ساخته‌اند همخوانی داشته باشد. فهم سلف در این مسئله فیصله دهنده است و همان حقی است که غیر از آن جز گمراهی نیست. خداوند ـ متعال ـ می‌فرماید: ﴿فَإِنۡ ءَامَنُواْ بِمِثۡلِ مَآ ءَامَنتُم بِهِۦ فَقَدِ ٱهۡتَدَواْۖ وَّإِن تَوَلَّوۡاْ فَإِنَّمَا هُمۡ فِي شِقَاقٖۖ فَسَيَكۡفِيكَهُمُ ٱللَّهُۚ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡعَلِيمُ١٣٧﴾ [البقرة: ۱۳۷]. «اگر آنها نیز به آنچه شما ایمان آوردهاید ایمان آورند، هدایت شدهاند و اگر روى برتابند، بى گمان سر ستیز دارند؛ [پایدار باش که] خدا تو را از [گزند] آنها مصون خواهد داشت؛ که او شنوایى است آگاه».
ابن تیمیه می‌گوید: «در مجموع هر کس از مذاهب صحابه و تابعین و تفسیر آنها کناره گیرد و مخالف آن را بپذیرد در این باره دچار اشتباه شده است، بلکه بدعت‌کار می‌شود و اگر بر اساس اجتهاد بوده اشتباهش آمرزیده می‌شود ...» تا آنجا که می‌گوید:« و ما می‌دانیم که صحابه و تابعین و پیروان آنها قرآن را خوانده‌اند و به تفسیر و معانی آن عالم‌ترند همچنان‌که آنها نسبت به حقی که الله رسولش ـ جـ را با آن فرستاده آگاه‌ترند پس هرکس با گفتۀ آنها مخالفت کند و قرآن را بر خلاف تفسیر آنها، تفسیر کند در دلیل و محتوی به خطا رفته است ...» [۱۹۶].
بلکه رویگردانی از فهم سلف در نصوص، یکی از خطرناک‌ترین دروازه‌های انحراف و گمراهی است پس کسی که قرآن کریم و سنت مطهر را تفسیر کند «و تفسیر او غیر از تفسیر مشهوری که از صحابه ـ شـ و تابعین نقل شده است باشد وی بر الله ـ ﻷ ـ دروغ بسته و در آیات الله به کجی رفته و سخن را از جایگاه خود تحریف کرده است و این کار گشودن دروازۀ زندقه و الحاد است که باطل بودن آن در اسلام آشکار است» [۱۹۷].
۳- حفاظت کننده از تفرقه و اختلاف نکوهیده است:
به همین دلیل است که عمر بن خطاب به ابن عباس ـ شم ـ گفت: « چگونه این امت دچار اختلاف می‌شود در حالی که پیامبرش یکی و قبله‌اش نیز یکی است؟ ابن عباس گفت: ای امیر مؤمنان؛ همانا قرآن بر ما نازل شد و ما آن را خواندیم و دانستیم که دربارۀ چه کسی نازل شده است ولی پس از ما مردمی خواهد آمد که قرآن را می‌خوانند و نمی‌دانند دربارۀ چه کسی نازل شده در نتیچه دربارۀ آن نظر می‌دهد پس هنگامی که دربارۀ آن نظر دادند دچار اختلاف می‌شوند و هنگامی که اختلاف کردند با یکدیگر می‌جنگند» [۱۹۸].
۴- آرامش و اطمینان روانی را برای انسان به ارمغان می‌آورد که از بین برندۀ تردیدها و برطرف کنندۀ مشکلات وهمی است. زیرا اگر جویندۀ علم بفهمد که فهم او از دلیل موافق با فهم سلف صالح است در نتیجه تردیدهایش از بین می‌رود و گواهی راستین بر درستی استدلال خویش را می‌یابد.
۵- هر آنچه صحابه و سلف دربارۀ آن سکوت کرده‌اند ـ به ویژه چیزهایی که به عقیده و ایمان وابسته است ـ پس سکوت دربارۀ آن اولی‌تر، شایسته‌تر و محتاطانه‌تر است وباید بداند که خلف دربارۀ آن مسائل سخنان باطل گفته‌اند؛ به همین دلیل یکی از سلف گفته است: «باید آثار گذشتگان را بگیرید زیرا آنها هر آنچه کافی و بسنده بوده را بیان کرده‌اند و کسی بعد از آنها بهتر از آنچه آنها می‌دانسته‌اند نیاورده است» [۱۹۹].
سخنان صحابه و پیشوایان در این زمینه بیان شد و اینکه باید دربارۀ آنچه آنها سکوت کرده‌اند سکوت نمود زیرا آنها بر اساس علم سکوت کرده‌اند و دانسته‌اند که دربارۀ چنین اموری باید سکوت کرد.
۶- معیار شناخت سنت از بدعت است.
هر دینداری و عبادتی که سلف با آن آشنا نبوده‌اند، بدعت و نوآوری در دین است و پیش از این بیان شد که ابن عباس از خوارج ایراد گرفت که در میان آنها هیچیک از یاران رسول الله ـ جـ همان کسانی که داناترین مردم در تفسیر قرآن هستند، وجود ندارد.
این نشان می‌دهد که فهم صحابه و عمل آنها حجت است و خلاف آن درست نیست و اینکه اهل بدعت کسانی هستند که جماعت مسلمانان را متفرق ساخته و با صحابه و پیشوایان دین مخالفت کرده‌اند و به همین دلیل «هیچ‌کس از بدعت نجات نیافته و عقیدۀ او درست نمی‌شود مگر اینکه اسلامِ او مانند اسلام سلف باشد و نصوص را همانگونه که آنها فهمیده‌اند بفهمد و دانستن چیزی که به آن مکلف نشده را رها کند و این روش پیشوایان سنت است» [۲۰۰].
و هر کس از راه آنها کناره گیرد «در بدعت‌هایی می‌افتد که گویی در مورد الله و پیامبرش سخن ناحق و آنچه از آن آگاهی ندارد گفته است در حالی که الله و رسولش آن را حرام کرده‌اند ..» [۲۰۱].
بنابراین گواه برای دشمنان و داور میان نزاع کنندگان: نگریستن به وضعیت سلف است که آیا آنها این نصوص را چنین فهمیده‌اند یا نه؟ آیا در آن نظری داده‌اند؟ یا اینکه آن را رها کرده و به آن توجهی نکرده‌اند؟!! و بداند که قطعاً آنها قرآن را فهمیده و پیامبر ـ جـ و گروه فراوانی، گواه آنان می‌باشند بنابراین شخص باید بنگرد که پایش را کجا می‌گزارد» [۲۰۲].
[۱۹۴] شفاء العلیل (۱/۱۸). [۱۹۵] دارمی در سنن خویش ح ۱۲۱ (۱/۴۷) و آجری در شریعت ح: ۹۳ (۱/۲۴۰) و لالکائی در شرح الأصول ح ۲۰۳ (۱/۱۲۳) و اصفهانی در الحجة (ص۲۴۸) [۱۹۶] مقدمة فی أصول التفسیر (ص۹۱). [۱۹۷] مجموع الفتاوی (۱۳/۲۴۳) و نگا: (۱۳/۳۶۱) و(۱۵/۹۴) و (۱۶/۵۱). [۱۹۸] خطیب بغدادی در جامع لأخلاق الراوی وآداب السامع (۲/۱۹۴) به شماره (۱۵۸۷) این روایت را تخریج کرده است. نگا: کنز العمال شماره: (۴۱۶۷). [۱۹۹] مجموع الفتاوی (۴/۱۵۸). [۲۰۰] إیثار الحق علی الخلق (ص۱۲۲). [۲۰۱] مجموع الفتاوی (۷/۲۸۸). [۲۰۲] نگا: الموافقات (۳/۳۷۶). و نگا: القرآن الکریم و منزلته بین السلف ومخالفهیم (ص۷۵۹).