مذهب دارَقُطنی و کاربرد احتمالات ریاضی در علم حدیث

تاکنون فهمیدیم که حدیث از دو بخش تشکیل شده است:

۱- سند حدیث.

۲- متن حدیث.

«دارقطنی» ـ از علمای برجسته‌ی علم حدیث ـ در پذیرفتن و نپذیرفتن احادیث، مذهبی دارد که جای تأمل است. مذهب ایشان برگرفته از حدیث پیامبر جمی‌باشد و رابطه‌ی بین سندیت و احتمالات ریاضی را بیان می‌کند.

پیامبر جدر حدیثی چنین می‌فرماید: «من روی عني حدیثاً یری أنه كذب، فهو أحد الكاذبین»در تبیین معنا و مفهوم این حدیث، در مقدمه‌ی کتاب «الضّعفاء والمتروکین» [۱]به نقل از دارَقُطنی چنین آمده است: «هر کسی از من حدیثی روایت کند درحالی که احتمال دروغ‌بودن آن را بدهد او نیز از دروغگویان است». بدین معنی که حدیث نمی‌فرماید اگر صد در صد به دروغ‌بودن یک روایت یقین داشتید، آن وقت روایت نکنید، بلکه می‌فرماید به محض شک‌کردن از روایت‌کردن خودداری کنید.

و از همین جاست که قضیه‌ی احتمالات ریاضی در تبیین صحت و سقم و تعیین رتبه‌ی احادیث برداشت می‌شود. بدین معنی که در بررسی یک حدیث، اولا تمام مواردی را که عامل تردید در صحت حدیث هستند در نظر می‌گیریم سپس برای تعیین رتبه و درجه‌ی حدیث، موارد شک (در صحت حدیث) را به قرار زیر به صورت زیر مجموعه در می‌آوریم:

اول و دوم را یک زیر مجموعه می‌نامیم و سپس اول و دوم و سوم و همین طور تا آخر و سپس دوباره به اول برگردیم و دوم و سوم را یک زیرمجموعه می‌نامیم و سپس دوم و سوم و چهارم و همین طوری تا آخر و آن قدر ادامه می‌دهیم تا تمام زیر مجموعه‌ها را بیان کنیم. طبعا بهترین حالت صحت، زمانی است که نتیجه‌ی تمام زیر مجموعه‌ها منفی باشد و بدترین حالت زمانی است که نتیجه‌ی تمام زیرمجموعه‌ها مثبت بوده و تردید در آن‌ها به حقیقت نزدیک شود. و اگر بهترین حالت را نود و نه و بدترین حالت را یک بنامیم (این درجه‌بندی از پایین‌ترین درجه‌ی حدیث ضعیف تا بالاترین درجه‌ی حدیث آحاد را شامل می‌شود و شامل موضوع و متواتر نمی‌شود) می‌توانیم با توجه به نتایج این آزمون‌ها رتبه و سطح حدیث را مشخص کنیم. از جمله علمای سلف که از این قانون برای تعیین درجه‌بندی احادیث استفاده کرده است «ابن صلاح شهرزوری» است. ایشان در کتاب «مقدّمه» [۲]خود در تعریف حدیث ضعیف از احتمالات استفاده کرده و از همین روش تبعیت کرده است.

در بخش احتمالات شک در حدیث و مذاهب أئمه به نسبت احادیث، تقریبا تمام مواردی که ممکن است صحت یک حدیث را مورد تردید قرار دهد، متذکر شده‌ایم. در تبیین صحت و یا عدم صحت یک حدیث، باید تمام آن موارد بررسی شوند و جواب این آزمون‌ها یادداشت شود و پس از مشخص کردن زیرمجموعه‌های احتمالی و استفاده از احتمالات و نتایج حاصل از آن‌ها، یک نتیجه‌ی کلی حاصل می‌شود که سطح و رده و یا درجه‌ی حدیث را به ما می‌دهد.

[۱] الضّعفاء و المتروکین، تألیف الإمام علی بن عمر بن أحمد الدّارَقُطنی. [۲] به امید خداوند ترجمه‌ی بیست و سه نوع (از انواع علوم حدیث) از کتب مقدّمه‌ی ابن صلاح شهرزوری، به همراه نکات و توضیحات ابن حجر عسقلانی در مورد بسیاری از مطالب آن، به زودی منتشر می‌شود.