باب دوّم: فتاوایی در مورد غسل و تکفین میت

س٩: چگونه میّت غسل داده می‌شود؟ و کیفیت تکفین وی چگونه است؟

ج٩: غسل دادن مرده فرض کفایی است، و بهتر اینکه کسی که میّت برای وی وصیت نموده است مرده را غسل دهد، پس خویشان پدری به ترتیب قرابت و نزدیکی با میّت، سپس خویشاوندان، مرد همسر خود را غسل می‌دهد، و زن نیز می‌تواند همسر خود را غسل دهد، و زن می‌تواند پسر بچه‌ای که کمتر از هفت سال داشته باشد غُسل دهد، و مرد نیز می‌تواند دختر بچه‌ای که کمتر از هفت سال داشته باشد غُسل دهد، و زن نمی‌تواند مرد را غسل دهد هر چند مَحرم وی باشد، و مرد زن را نباید غسل دهد ولو اینکه مادر و دختر او باشد، بلکه با خاک تیمم می‌شوند. و مسلمان، کافر را غسل نمی‌دهد، و او را کفن و دفن نمی‌کند، بلکه در صورت عدم وجود کافران برای پوشاندن وی او را با خاک می‌پوشاند، و هرگاه بخواهد که مرده را غسل دهد، اگر بالای هفت سال باشد عورت او را که ما بین ناف و زانوست می‌پوشاند، و او را از لباس عریان و لخت می‌نماید، پس اگر ممکن باشد او را در زیر سقف خانه‌ای یا در چادری (ضمیمه) از انظار نگاه‌ها و دیده‌ها پنهان و مستور می‌نماید، و صورت وی را نیز می‌پوشاند. جز کسی که او را در غسل دادن مساعدت نماید و نباید فرد دیگری نزد او حضور بیابد. و نیّت در غسل دادن شرط است، و بسم الله الرحمن الرحيم گفتن واجب است، پس سر او را تا اندازه جلوس از زمین بلند کرده و شکم وی را با نرمی فشار می‌دهد، در این وقت آب بیشتری بر روی وی ریخته می‌شود، و اگر احتمال خروج چیزی از شکمش وجود داشته باشد از مواد خوشبو کننده استفاده شود، پس تکه پارچه بر دست پوشانده و با آن آنچه که از میّت دفع شده است پاک می‌نماید، و با آن تکه پارچه پس و پیش میّت را مشت و مال می‌دهد، نباید عورت میّتی که هفت سال دارد لمس نمود جز اینکه با حائل باشد، و بهتر این است که سایر بدن میّت را جز با پارچه و پوشش لمس ننماید، سپس بر انگشت شست و سبابه خود تک پارچه‌ای بپوشاند و با آن دندان‌های او را پاک نماید، و سوراخ‌های بینی وی را بدون داخل شدن آب در دهان و بینی وی پاک و تمیز نماید، سپس تمام اَعضای وضوی او را می‌شوید و دوباره آبی که در آن سدر و یا صابون پاک باشد بر وی می‌ریزد و سر و ریش او را با کف سدر و کالبدش را با تفاله آن غسل می‌دهد، و اوّل سمت راست وی را می‌شوید و سپس سمت چپ، با رویه گردن وی آغاز می‌نماید و پس شانه تا به آخر پایش می‌رسد، با شستن یک طرف او را به دو طرف برمی‌گرداند، و پشت و کفل و مفصله‌های او را می‌شوید، و سمت چپ او را نیز همینطور می‌شوید و او را بر روی صورت نمی‌خواباند، سپس بر روی او آب می‌ریزد، و سه بار شستن، آغاز نمودن از سمت چپ، کشیدن دست بر بدن او در هر بار شستن (و اگر با سه بار پاک نشد افزیش می‌دهد تا اینکه پاک گردد، تا اینکه به هفت بار هم بیشتر رسد) سنت است به وتر او را غسل دهد، و استفاده از آب داغ و خلال نمودن دندان‌ها و استعمال پاک کننده و سفید کننده (مگر هنگام نیاز) مکروه است، و زلف زن را به سه قسمت نموده و به پشت وی انداخته شود، و در شستن آخر کافور و سدر قرار می‌دهد، به شرطی که میّت در حالت اِحرام حج نباشد، سبیل وی کوتاه می‌گردد و اگر ناخن‌های وی دراز باشند چیده می‌شود، سپس با پارچه و لباس خشک می‌گردد، اگر بعد از هفت بار شستن باز از بدن وی چیزی خارج گردد مخروج شیء را با پنبه می‌بندند، اگر چنانچه پینه نشد و مانع از خروج آن نگشت یا گل پاک و خالص آن را بند نماید، پس محل را می‌شوید و برای او وضو می‌گیرد، میّت مُحرِم بدون کافور و خوش‌بویی غسل می‌دهند، و هنگام نیاز و یا ضرورت بدن وی را با سدر و صابون می‌شویند، و سرش را نمی‌پوشاند، و سقط جنین را اگر چهار ماه به اتمام رسانده باشد غسل داده می‌شود، و اگر کسی غسل دادنش ممکن نباشد مانند فردی که سوخته است و یا تکه تکه شده است تیمّم داده می‌شود، غسل دهنده میّت زشتی و کاستی‌های میّت را می‌بایست مستور بدارد، و آن را میان مردم پخش ننماید، و تکفین میّت فرض کفایه می‌باشد، در مال میّت بر بدهی و غیره مقدّم می‌شود، اگر میّت تهی‌دست بود هزینه کفن او بر کسی است که ملزم به نفقه‌اش می‌باشد، اگر فرد داوطلبی نباشد آن را تقبّل نماید. مرد در سه پارچه سفید از جنس پنبه و مانند آن کفن و پوشانده می‌شود، و آن را بر روی یکدیگر پهن می‌کنند، قبل از هر چیز بر روی آن آب می‌پاشند سپس به چیزی مانند مشک آن را عطرآگین و خوشبو می‌نمایند، و بهترین را بالاتر قرار می‌دهند، در میان آن‌ها (کفن‌ها) ماده‌ای خوشبو قرار می‌دهند، و در بین پارچه‌ها پاشیده می‌شود، و سپس مرده را با حالت دراز کش (خوابیده) بر روی آن گذاشته می‌شود، مقداری کافور را در پنبه میان کفل‌های او نزدیک شرمگاه قرار می‌دهند، و بالای آن را با تکه پارچه‌ی که طرف آن باز شد و شرمگاه و مثانه او را با هم جمع نماید می‌بندند، و باقیمانده کافور را بر سوراخ‌های صورت و اعضای سجود او قرار می‌دهند. و اگر تمام بدن خوشبو گردد بهتر است، سپس گوشه پوشش زیر میّت را بر سمت راست او برگردانده می‌شود، سپس طرف راست بر سمت چپ، همینطور پوشش دوم و سوم و بیشترین اضافی آن در قسمت سر بالایی میّت باشد، سپس وسط پوشش‌ها بسته و گره زده می‌شوند، و گره در قبر باز می‌گردد، و تکفین و پوشاندن میّت با یک پیراهن یک روانداز و پوششی جایز است، و مستحب است که زن در پنج لباس کفن شود، چادر و روکشی برای پوشش عورت او، و یک روسری بر سر او، و پیراهنی که از وسط آن پاره و باز باشد یا بتوان سر میّت را درآورد، و بعد مانند مرد دو پوشش برای وی استعمال شود، اما وجوب آن برای زن یک لباس است که تمام بدنش را بپوشاند.

س۱۰: کفن و دفن میّت بر چه کسی واجب است؟

ج۱۰: کفن و دفن میّت بر نزدیکان او واجب است. اما هزینه کفن و دفن او مانند کفن و موادهای خوشبو کننده، مزد حفر نمودن قبر و کرایه حمل آن اگر نیاز به کسی بود تا با مزد آن را حمل کند، و نیز مزد غسل دهنده میّت، هزینه همه این‌ها از مال میّت پرداخت می‌شود، و بر بِدِهی‌ها و غیره مقدّم می‌شود، و اگر میّت چیزی نداشت که برای کفن و دفن وی کافی باشد واجب است بر کسی که نفقه میّت بر عهده‌اش بوده است او را کفن و دفن نماید، و اگر کسی برای کفن و دفن داوطلب شد اگرچه میّت بعد از خود مال فراوانی به جا گذاشته باشد، جائز است، و اگر نزدیکان میّت هر کدام می‌خواستند که هزینه کفن و دفن میّت را بپذیرند، و در این باره با هم نزاع نمودند، نزدیک‌ترین آنان از جهت رحم وخویشاوندی مُقدَّم می‌گردد. اگر میّت برای شخص معینی وصیّت نکرده باشد، اَمّا اگر برای شخص معینی وصیت نموده باشد، مثلاً گفته باشد جز فلانی هیچ کس مرا غُسل ننماید، عاقبت بر او تعیین می‌گردد، اما هرگاه وصیت نکرده باشد (چنانکه گفتیم) از پدر و سپس پسرانش و همچنین نزدیکتر و نزدیک‌تر تا ... آغاز می‌گردد و الله اعلم.

س۱۱: غسل میّت در میان اَهل و اقربا از قبیل مردان و زنان حق کیست؟

چون ما می‌بینیم که برخی مردان برای غسل دادن جنازه‌هایی مردان و زنان، خویشان یا بیگانگان وارد عمل می‌شوند آیا این عمل درست می‌باشد [۱۰].

ج۱۱: میّت مرد را مردان غسل می‌دهند، و برای زن جائز است که همسر خود را غسل دهد، و زن را نیز زنان غسل می‌دهند، و برای مرد جائز است همسر خود را غسل دهد، پس زن و شوهر می‌توانند یکدیگر را غسل دهند، چون علی بن ابی‌طالبس همسر خود فاطمهلرا غسل داد [۱۱]، و اسماء دختر عمیس همسر خویش ابوبکر صدیقبرا غسل داد [۱۲]، اما غیر از زن و شوهر جایز نیست که زنان مردان را غسل دهند، و اینکه مردان زنان را غسل دهند، بلکه هر جنس جنس خود را غسل می‌دهد، و هیچ جنسی بر عورت جنس مخالف اطلاع نیابد، مگر اینکه میّت پسر بچه‌ای باشد که به حد تمییز نرسیده باشد که این مورد اشکالی ندارد، زنان و مردان به طور تساوی می‌توانند او را غسل دهند چون (پسر هفت ساله از لحاظ شرعی) پوشش عورت او واجب نیست.

س۱۲: آیا زن می‌تواند پسر بچه‌ای را که به سن هفت سال نرسیده است غسل دهد؟

ج۱۲: جائز است، زیرا او عورت ندارد، همچنانکه مادَر در زمانِ سنین کوچکی عهده‌دار نظافت و پاک کردن وی می‌شود، و مستقیماً عورت او را لمس می‌نماید، و او زنده است، چون نیاز بوده است، و همچنانکه فقهاء در کتاب‌های احکام ذکر نموده‌اند [۱۳]که ابراهیم پسر پیامبرصرا زنان غسل دادند، و همچنین ذکر کرده‌اند که دختر بچه کم‌تر از هفت سال جایز است که مردان او را غسل دهند به علت بی‌توجه بودن در لمس عورت او و نظر به آن، گرچه بهتر است که زنان عهده‌دار این کار شوند، ولیکن ضرورت آن را جایز می‌گرداند.

س۱۳: آیا بیرون آوردن زیور آلات زنِ مرده قبل از دفن او واجب است؟

ج۱۳: بیرون آورد آن واجب است، چون کندن و درآوردن زیورآلات به جسد زن ضرر نمی‌رساند، و در او تأثیر نمی‌نماید، زیورآلاتی که در دست می‌باشد کندن آن تأثیر نمی‌گذارد، و همچنین زیورآلاتی که در بازو یا گوش و یا بینی قرار دارند در آوردن آن بر زن مرده تأثیر نمی‌گذارد، لذا در آوردن آن‌ها از اعضای مذکور واجب است، همانطور باقی گذاشته نمی‌شود تا با میّت دفن گردد، چون دفن نمودن این زیورآلات همراه میّت از بین بردن و اتلاف مال است، و زنده به این زیور نیازمندتر است و بعد از مرگ میّت نیز مِلک وی شده است.

س۱۴: هرگاه در دهان میّت دندان‌های طلا وجود داشته باشد آیا قبل از اینکه میّت دفن گردد از آن کنده و درآورده می‌شود یا اینکه باقی گذاشته می‌شود؟

ج۱۴: اگر بیرون آوردن آن آسان باشد به گونه‌ای که این میّت به طور عادی در زمان حیات خود بدون اینکه ضرری متوجه وی گردد یا بر آن اَثر گذارد آن را بیرون می‌آورده است. پس در این حال بیرون آوردن آن لازم است، چون این دندان دارای قیمت و بهاء می‌باشد و زنده به آن سزاوارتر است، اما هرگاه بیم این رود که اگر کنده شود دهان میّت باز می‌ماند، و یا چهره و سیمای او را به هم می‌زند، پس می‌بایست از کندن آن اجتناب و دوری نمود، زیرا واضح است، برخی مردم اگر غسل دهنده‌ها فک او را باز کنند، نمی‌توانند دوباره آن را ببندند، بلکه به حالت باز شده می‌ماند و چشم نیز مانند دهان است، و پیداست که چشم هرگاه باز شود تا اینکه فرد بمیرد به صورت باز شده باقی بماند. همینطور باز شده می‌ماند، و فرو بسته نمی‌شود، و بنابراین فردی که نزد شخص در حال احتضار حضور پیدا می‌کند می‌بایست تلاش کند چشمان او را قبل از مرگ یا در وقت مرگ فرو بندد، و همچنین دهان او را ببندند، تا به صورت بسته و چشم او نیز به حالت فرو بسته بماند. والله أعلم.

س۱۵: آیا مشروع است که هنگام غسل دادن میّت موی سبیل و زیر بغل و شرمگاه او یا ناخن‌های وی گرفته و چیده شود و یا به حالت خود باقی بماند؟

ج۱۵: مشروع است اینکه سبیل و زیر بغل و ناخن‌های او گرفته شود، و اما شرمگاه قول درست بر آنست که از آن گرفته نمی‌شود، چون عورت است، و حلال نیست که بعد از مرگ عورتش لمس گردد، بلکه لمس عورت در حالت حیات و مرگ جایز نیست.

س۱۶: موی گرفته شده از سبیل میّت و زیر بغل او و یا ناخن‌های چیده شده از میّت را چه باید کرد؟

ج۱۶: مو و ناخن‌ها در کیسه و یا چیز دیگری گذاشته می‌شود و با او دفن می‌شود، ریختن آن با خاکروبه‌ها در زمین همچون موی فرد زنده جائز و کراهتی ندارد.

س۱٧: مردی در تصادف ماشین وفات یافته است و جسم وی زخم‌های بزرگ برداشته است و اگر غسل داده شود آب به او ضرر می‌رساند، پس چاره چیست؟

ج۱٧: به مقدار توان غسل داده می‌شود، هرگاه آب مثلاً بر پوست او ریخته شود به وی ضرر نرساند لازم است بدون مالیدن و ماساژ بر آن ریخته شود، اما اگر در این هنگام متوفی مغز و ریه‌های او بیرون آمده باشد، و یا اینکه اعضای بدن وی قطع شده باشد، در این حالت، هر آنچه که امکان غسل داشته باشد غسل داده می‌شود، و سایر بدن را هم بر آن دست می‌کشند.

س۱۸: هنگام غسل دادن کودک آیا ستر عورت او واجب است یا خیر؟

ج۱۸: کودکی که به سن هفت سالگی نرسیده باشد دختر و یا پسر باشد او را عورتی نیست، لذا واجب نیست که چیزی از او در زمان غسل دادنش مستور گردد، اما این میّت بیش از هفت سال داشته باشد واجب است که ما بین ناف و زانوی او پوشانده شود.

س۱٩: آیا تکفین میّت در غیر لباس سفید جائز است؟

ج۱٩: بله جائز است، اما لباس سفید مستحب است، از ابی‌داود روایت است که پیامبرصفرموده است: «الْبَسُوا مِنْ ثِيَابِكُمُ الْبَيَاضَ فَإِنَّهَا مِنْ خَيْرِ ثِيَابِكُمْ وَكَفِّنُوا فِيهَا مَوْتَاكُمْ» [۱۴]. «لباس‌های سفیدتان را بپوشید که از بهترین لباس‌های شما است، و مرده‌هایتان را در آن کفن نمائید».

س۲۰: تعداد گره‌هایی را که در کفن میّت زده می‌شود چند گره می‌باشد؟

ج۲۰: آنچه که در سنّت وارد گشته با گره کنار سر او و گره کنار پاهای او هفت گره می‌باشد، به حسب نیاز بیشتر از آن نیز جائز است.

س۲۱: فرد مسلمانی مسلمان دیگر را کشته است و حکم به قصاص قاتل صادر شده است، آیا هرگاه قاتل (محکوم به قصاص) کشته شود غسل داده می‌شود و نماز بر او خوانده می‌شود؟

ج۲۱: آری، غسل داده می‌شود و بر او نماز خوانده زیرا از دائره اسلام خارج نگشته است.

س۲۲: آیا فردی که خودکشی کرده است غسل و نماز داده می‌‌شود؟ [۱۵].

ج۲۲: فردی که خودکشی نموده است غسل و نماز بر او جاری می‌شود، و با مسلمانان دفن می‌گردد، زیرا او عصیان‌گر است، چون قتل نفس معصیت است نه کفر، و پناه به خدا هرگاه کسى خودکشی نموده غسل و نماز بر او انجام می‌شود، و کفن می‌گردد، ولکن بهتر است که امام بزرگتر و کسی که میان مردم دارای اهمیّت و مقام باشد، به عنوان انکار و ردّ بر او نماز نمی‌خواند، تا مردم گمان نبرند که او به عمل میّت (فردی که خود را کشته است) راضی می‌باشد، و امام اکبر یا سلطان یا قُضات یا فرماندار شهر هرگاه نماز بر وی را ترک نمودند به عنوان ردّ و انکار این عمل و اعلان اینکه این عمل خطا می‌باشد، مطلوب و پسندیده است، ولی مسلمانان دیگر بر وی نماز می‌خوانند.

س۲۳: مرده‌ای را غسل داده‌ام، و خودم غُسل نکرده‌ام و بعد از آن نمازهایی هم خوانده‌ام، آیا چیزی بر من لازم است؟

ج۲۳: در ارتباط با غسل دادن میّت حدیثی با اسناد صحیح وارد شده است که می‌فرماید: «مَنْ غَسَّلَ الْمَيِّتَ فَلْيَغْتَسِلْ وَمَنْ حَمَلَهُ فَلْيَتَوَضَّأْ» [۱۶].

«هرکس مرده‌ای را غسل دهد باید غسل نماید، و هرکس او را حمل نماید باید وضو بگیرد».

بسیاری از علماء این حدیث را ضعیف دانسته‌اند، و برخی هم اسناد آن را صحیح دانسته‌اند، و دسته‌ای دیگر در متن آن توقف نموده‌اند و گفته‌اند: موجبی برای غسل کردن وجود ندارد، چون غسل دهنده با چیزی برخورد نکرده است که موجِبِ غسل باشد، و به همین سبب در حدیث مذکور تردید نموده‌اند، اما آن‌هایی که آن را صحیح پنداشته‌اند حکم آن را بر استحباب حمل کرده‌اند و گفته‌اند غسل کردن برای کسی که مرده‌ای را غسل دهد مستحب است، بعضی از علماء وضو برابر غسل دهنده واجب دانسته به شرطی غُسل نکرده باشد، گفته‌اند: غسل کردن سنّت مؤکّده است، ولی اگر غسل ننماید وضوء بر او واجب است، و این کمترین چیزی است که بر او واجب می‌گردد.

س۲۴: هرگاه مرده‌ای را حمل کردم آیا وضو بر من واجب است؟ خدا پاداش و جزای خیرتان دهد مرا آگاه کنید!

ج۲۴: در رابطه با وضو، با کسی که میّت را حمل کرده باشد حدیث: «مَنْ غَسَّلَ الْمَيِّتَ فَلْيَغْتَسِلْ وَمَنْ حَمَلَهُ فَلْيَتَوَضَّأْ» [۱٧]. وارد گشته است، و شاید مراد حدیث کسی باشد که مرده را با در آغوش گرفتن حمل کرده باشد، نه اینکه جنازه را حمل نموده باشد، و به همین سبب چون ابن عباس یا ابن عمر مرده‌ای را حمل کرده بود، به او گفته شد وضو بگیرید گفت از حملِ چوب (تخته) وضو نمی‌گیرم (یعنی او حمل نکرده و لمس ننموده مگر چوبی را) اما هرگاه او را در آغوش گرفت و او مرده عریان یا شبه عریان باشد بنابر حدیث وضو می‌گیرد.

[۱۰] صالح الفوزان، الـمنتقی: ۱/٧۸. [۱۱] نگا: به کتاب الـمصنف فی الأحادیث: ابن ابی شیبه ۲/۴۵۵، ۴۵۶، واـلمصنف: عبدالرزاق الصنعاني: ۳/۴۰۸ـ ۴۱۱، و آلبانی آن را حَسَن داشته، نگاه: ارواءالغلیل: ۳/۱۶۲. [۱۲] نگا: به کتاب الـمصنف فی الأحادیث: ابن ابی شیبه (۲/۴۵۵، ۴۵۶) والـمصنف: عبدالرزاق الصنعاني: ۳/۴۰۸ـ ۴۱۱. [۱۳] نگاه : منار السبیل (۱/۱۶۶). [۱۴] اخراج ابوداود: ۴/۱٧۶، و ترمذی: ۲/۱۳۲. [۱۵] ابن باز فتاوی اسلامیه: ۲/۶۲. [۱۶] اخراج ابوداود: ۲/۶۲ – ۶۳، و ترمذی: ۲/۱۳۲ و آن را حسن داشته، و ابن جبان و طیالسی و امام احمد: ۲/۸۰، ۴۳۳، ۴۵۴، ۴٧۲ و آلبانی آنرا صحیح داشته است. [۱٧] تخریج آن گذشت.