حدیث سوم

عنْ أبي عبدِ الرَّحمنِ عبدِ اللهِ بنِ عُمرَ بنِ الخطَّابِ بقالَ: سَمِعْتُ رسُولَ اللهِ ص يَقُولُ:

«بُنِيَ الإِسْلاَمُ عَلَى خَمْسٍ: شَهَادَةِ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللهِ، وَإِقامِ الصَّلاَةِ، وإِيتَاءِ الزَّكَاةِ، وَحَجِّ البَيْتِ، وَصَوْمِ رَمَضَانَ».

ترجمه‌ی حديث:

از ابوعبدالرحمن (ابوعبدالرحمن کنیه عبدالله پسر امیرالمؤمنین عمر بن خطاب است) خدا از هردو خوشنود باد، روایت شده است که گفت: شنیدم که فرستاده برحق خدا (درود و سلام خدا بر او باد) می‌فرمود: اسلام بر پنج اصل پایه‌گذاری شده است:

گواهی‌دادن به آن که نیست معبودی به حق مگر خدای یکتا، و گواهی به آن که حضرت محمد پیغمبر خداست، و برپاداشتن نماز، و دادن زکات، و قصد خانه خدا برای ادای حج و عمره، و روزه‌داری در ماه رمضان. «روایت بخاری و مسلم».

شرح حديث:

در حدیث بالا پیغمبر اسلام صاسلام را دارای پنچ رکن اساسی می‌داند که دین اسلام برآن پنج رکن پایه‌گذاری شده است: شهادتین، برپاداشتن نماز فرض، دادن زکات، حج خانه خدا و روزه ماه مبارک رمضان، اینک به شرح مختصری از این پنج رکن می‌پردازیم: نماز دارای شروط، ارکان، ابعاض، سنن، مکروهات و مبطلات است.

شروط نماز:

۱- پوشانیدن عورت به لباس پاک، عورت در مرد از ناف تا زانو است، و در زن تمام بدن غیر از رو و دو کف دست، هرکس چیزی نیابد که عورت را با آن بپوشاند، برهنه نماز بخواند و اعاده ندارد.

۲- رو به قبله نمازخواندن مگر در نماز سنت، در سفر و نماز در موقع شدت ترس در جنگ که در نماز سنت در سفر در اول نماز رو به قبله نماز می‌بندد و رکوع و سجود رو به قبله انجام می‌دهد، اگر آسان باشد و گرنه رو به مقصد نماز می‌خواند و در شدت ترس در جنگ هرطور میسر شد نماز می‌گذارد، یعنی هم رو به قبله و هم رو به غیر قبله و در موقع اشتباه در قبله که نماز می‌خواند و بعد اعاده می‌نماید.

۳- شناسایی وقت نماز، در نماز فرض به داخل‌شدن وقت و در نماز سنت وقت دار نیز همینطور و در نماز بر میت پس از انجام غسل میت.

۴- طهارت از حدث، اما کسی که نه آب و نه خاک هیچکدام را نیافت، نماز حرمت وقت می‌خواند و اعاده آن لازم است.

۵- طهارت و پاکی لباس و بدن نمازگزار و جای نمازخواندنش، اگر آب برای شستن آنها نیافت، نماز حرمت وقت می‌خواند و اعاده لازم اوست.

۶- مسلمانی.

٧- ترک حرکت اضافی در نماز که بیش از سه حرکت نباید باشد، کار بسیار که سه حرکت پی‌درپی ننماید.

۸- ترک و دوری از مبطلات نماز یعنی در نماز مشغول خوردن و آشامیدن نشود، سخن‌اند ک و خوردن اندک از روی سهو مبطل نیست.

٩- شناسایی چگونگی نماز که غیر عامی فرض و سنت نماز را از هم تمیز دهد، و عامی فرض را سنت نشمارد.

ارکان نماز ۱۵ است: ۱- نیت ۲- الله اکبر اول نماز، نیت باید با الله اکبر اول نماز همراه باشد. ۳- ایستادن در نماز فرض بر کسی که توانایی داشته باشد. ۴- خواندن فاتحه، اگر فاتحه نداند، به قدر آن از بقیه قرآن و اگر قرآن را نداند، به قدر حروف فاتحه از ذکر یا دعاء. اگر این را هم نداند، ایستادن به قدر آن. ۵- رکوع. ۶- اعتدال. ٧- سجود، نهادن پیشانی و دو دست و دو زانوه و دو پا بر زمین. ۸- نشستن میان دو سجود. ٩- سجود دوم مانند سجود اول به جاآوردن. ۱۰- نشستن برای تحیات آخر نماز. ۱۱ و ۱۲- تحیات‌خواندن و صلوات بر پیغمبر و آل او. ۱۳- آرام‌گرفتن در رکوع و اعتدال و جلوس میان دو سجده. ۱۴- سلام اولی نمازگفتن. ۱۵- ترتیب نگاه‌داشتن به ترتیب انجام‌دادن این ارکان.

ابعاض نماز که ترک آنها با سجود سهو جبران می‌شود هشت‌تا است: ۱- تشهد اول. ۲- نشستن برای آن. ۳- درودفرستادن بر پیغمبر. ۴- درودفرستادن بر آل پیغمبر بعد از تشهد اخیر. ۵- قنوت. ۶- ایستادن برای آن. ٧- درودفرستادن بر پیغمبر بعد از قنوت. ۸- درودفرستادن بر آل پیغمبر بعد از قنوت در نماز صبح در اعتدال اخیر آن. و در وتر در اعتدال اخیر آن در نیمه دوم رمضان. قنوت به هر دعایی حاصل می‌شود، اما قنوت نازله که هنگام بلاء در نمازهای شبانه روزی خوانده می‌شود از ابعاض نیست.

هیئت‌های نماز: سی است؛ ۱ و ۲ و ۳- بالابردن دو دست در الله اکبر اول نماز، و در موقع رفتن به رکوع و موقع بالاآمدن از رکوع، به طوری که سر انگشتان برابر با لاله گوش و دو کف دست برابر دوش قرار گیرد، و سر انگشتان به سوی قبله و انگشتان از هم جدا باشند. ۴- نهادن دست راست بر دست چپ زیر سینه. ۵- دعای افتتاح خواندن ﴿إِنِّي وَجَّهۡتُ وَجۡهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ﴾[الأنعام: ٧٩]. تا آخر. ۶- اعوذ بالله من الشیطان الرجیم گفتن. ٧- بلندخواندن فاتحه و سوره در محل بلندخواندن، در نماز صبح و نماز جمعه و نماز دو عید و نماز خسوف و نماز طلب باران و دو رکعت اول مغرب و عشاء و نماز تراویح و وتر رمضان و دو رکعت سنت طواف هرگاه به شب خوانده شود، و نمازهای قضاء که به شب خوانده شوند. ۸- آهسته‌خواندن در مواقعی که آهسته‌خواندن ضرورت دارد، مانند: نماز ظهر و عصر و نماز کسوف و نمازهای قضاء که به روز خوانده شوند. ٩- آمین‌گفتن و بلندگفتن آمین هرجا که نماز بلند خوانده می‌شود. ۱۰- خواندن سوره بعد از فاتحه. ۱۱- الله اکبرگفتن در هر زیر و بالاشدنی در نماز. ۱۲- نهادن دو کف دست بر دو زانو در رکوع. ۱۳- گفتن سبحان ربی العظیم و بحمده در رکوع. ۱۴- گفتن سمع الله لمن حمده موقع بالاآمدن از رکوع. ۱۵- گفتن ربنا لک الحمد در اعتدال. ۱۶- نهادن دو زانو و دو دست و پیشانی در سجود همراه بینی بر زمین. ۱٧- گفتن سبحان ربی الاعلی و بحمده در سجود. ۱۸- نهادن دو دست برابر دو دوش در سجود. ۱٩- چسباندن دست و سر انگشتان به سوی قبله در سجود. ۲۰- دورگرفتن دو دست از دو پهلوی مرد. ۲۱- سر انگشتان دو پا به سوی قبله گذاشتن. ۲۲- دعاء نشستن میان دو سجود: «رب اغفرلی وارحمنی وعافنی وارزقنی واهدنی». ۲۳- نشستن افتراش در تشهد اول و دیگر نشستن‌های نماز. ۲۴- نشستن متورک در تشهد آخر. ۲۵- نشستن استراحت بعد از سجود دوم که بعد آن می‌ایستد. ۲۶- بالابردن دو دست از بلندشدن از تشهد اول. ۲٧- نهادن دو دست بر دو ران در نشست‌های نماز. ۲۸- گرفتن انگشتان دست راست و بلندکردن انگشت شهاده که اشاره به آن می‌نماید در تشهد. ۲٩- نظرکردن به سجده‌گاه در حال ایستادن و نظر به پشت پا در رکوع و نظر به آغوش، در نشستن و نظر به دوش چپ در سلام دومی نماز. ۳۰- مسواک‌زدن موقع برای نماز (موقع خواب و موقع تغییر بوی دهن، و پس از خواب هنگام وضو برای قرئت قرآن). فایده‌‌های مسواک: پاکی دهن، سفیدی دندان، خوشی بوی دهن، محکم‌ساختن بن دندان، صاف‌شدن گلو، شیوایی سخن، تیزهوشی، تیزشدن نظر، دیر پاییدن جوانی، راستی کمر، فزونی ثواب، هضم خوراک، زمین‌زدن شیطان، به یادآمدن شهادت نزد مرگ و خوشنودی خدا).

مکروهات نماز: ۱- روی را به این سو و آن سو گردانیدن. ۲- اشاره بدون حاجت. ۳- دست را در آستین فروبردن. ۴- بلندخواندن در محل آهسته‌خواندن و عکس آن. ۵- دست‌ها را بر تهیگاه‌نهادن. ۶- چشم‌ها را برهم‌نهادن در صورتی که زیان آورد. ٧- بازوان را به پهلو چسباندن. ۸- نشستن سگی. ٩- سر را به خاک‌زدن و برداشتن که نشان عدم خشوع است. ۱۰- زیاده سر به زیرانداختن و خم‌شدن در رکوع. ۱۱- انگشتان را به هم‌بردن، طول‌دادن به تشهد اول. ۱۲- دست‌ها را مانند درنده فرش‌کردن در حال سجود. ۱۳- پشت سر امام بلندخواندن و غیره.

مبطلات نماز: ۱- بی‌وضوشدن. ۲- سخن به عمد گرچه یک حرف فهماننده باشد. ۳- سخن بسیار اگرچه به سهو باشند. ۴- آنچه روزه را باطل می‌کند. ۵- کار بسیار اگرچه به سهو باشد. ۵- خنده به عمد به آواز بلند. ۶- طول‌کشیدن شک در این که نیت نموده یا نه. ٧- قصد بیرون‌رفتن از نماز. ۸- عزم به بریدن نماز. ٩- تردد میان بریدن یا نبریدن نماز. ۱۰- معلق‌نمودن نماز بر چیزی مانند: این که اگر زید آمد نماز را می‌برم. ۱۱- کشف عورت مگر در صورتی که بی‌اختیار باشد و فوراً بپوشاند. ۱۲- ترک رو به قبله‌نمودن. ۱۳- پیوستن پلیدی به او مگر در صورتی که فوراً پلیدی را دور سازد. ۱۴- تکرار رکن فعلی به عمد مانند: دو رکوع خواندن در یک رکعت. ۱۵- ترک یک رکعت به عمد. ۱۶- به هم‌زدن ترتیب مانند: این که سجود را پیش از رکوع بخواند به عمد. ۱٧- نمازخواندن پشت سر کسی که نماز پشت سر او جایز نیست، مانند اقتداء مرد به زن. ۱۸- طول‌دادن به نشستن میان دو سجده. ۱٩- حرکت زشت مانند جست‌کردن در نماز و غیره.

اوقات نماز: وقت ظهر، از زوال است تا گردانیدن سایه هرچیز به قدر آن، همیشه نصف شب را حساب‌کردن برابر با اول وقت ظهر است و اگر شب ده ساعت باشد، اول وقت ظهر، نصف آن یعنی ساعت پنج است. دوم عصر وقت آن از افزودن سایه هرچیز بر قدر آن تا غروب آفتاب، همیشه نصف شب به علاوه ربع روز برابر با اول وقت عصر است، و همچنین از زوال آفتاب تا غروب را به نصف‌کردن، وقت عصر برابر نصف، یعنی میان زوال و غروب است. سوم مغرب و وقت آن از غروب آفتاب است تا نهان‌شدن شفق سرخ. چهارم عشاء است و وقت آن از پنهان‌شدن شفق سرخ تا دمیدن صبح صادق است. پنجم وقت نماز صبح است و اول وقت آن دمیدن صبح صادق است و می‌ماند تا طلوع آفتاب، و همیشه هشت یک شب را از آخر آن انداختن برابر با اول وقت صبح است.

هر نمازی که یک رکعت آن در وقت واقع شد آن نماز اداء است، و هرنمازی که کمتر از یک رکعت در وقت واقع شد همه آن قضاء است، اگر شخصی بیهوش مثلاً قبل از غروب به قدر یک تکبیر مانده بود که به هوش آمد، نماز ظهر و عصر هردو بر او لازم است، اگر به قدر این دو نماز هوشیار ماند و همچنین مغرب و عشاء و هرگاه از یک نماز به قدر طهارت و نماز از وقت آن گذشت، پس از آن نماز لازم است و همچنین در حیض و جنون و غیره.

اوقات کراهت نماز: بعد از خواندن نماز صبح تا طلوع آفتاب، و بعد از عصر تا غروب آفتاب، و موقع استواء قبل از زوال در غیر روز جمعه. در حرم مکه هیچگاه نماز مکروه نیست، در آن سه وقت نمازهایی مکروه است که دارای سبب نباشد.

انواع نماز: نماز فرض مانند پنجگانه شبانه روزی و نماز جمعه به جای ظهر روز جمعه. نماز واجب مانند نمازی که شخص نذر نماید آن را بخواند. نماز سنت و آن بر دو قسم است: نمازی که با جماعت خوانده می‌شود، مانند نماز دو عید، نمازگرفتن آفتاب و ماهتاب و نماز طلب باران و نماز تراویح و وتر در رمضان و نماز سنتی که تنها خوانده می‌شود، مانند سه رکعت وتر دو رکعت قبل از فرض صبح، دو رکعت بعد از نماز عشاء و اینها همه مؤکده هستند، غیر مؤکد دو رکعت دیگر قبل و بعد از ظهر، چهار رکعت قبل از عصر و دو رکعت قبل از مغرب و دو رکعت قبل از عشاء. نماز مکروه آن است که در وقت کراهت خوانده شود و دارای سبب نباشد.

نماز سبب‌دار بر دو قسم است: نمازی که سبب آن متقدم است، مثل نماز سنت تحیۀ مسجد، نماز سنت طواف، نماز سنت وضوء، نمازی که سبب آن مقارن است، مثل نمازگرفتن آفتاب و ماهتاب نمازی که سبب آن متأخر است، مانند نماز سنت استخاره، نماز سنت احرام، نماز سنت سفر، نماز حرام که با نبودن یکی از شروط آن خوانده شود بدون عذر.

مقدمات نماز: مانند اذان و اقامه که برای هرنماز فرضی اذان و اقامه‌گفتن سنت است، چه تنها خوانده شود و چه با جماعت، چه اداء حاضر باشد چه قضاء.

تعقیبات نماز: مانند لا اله الله وحده لا شریک له. ۳۳ بار سبحان الله، ۳۳ بار الحمدلله و ۳۴ بار الله اکبر و دعای بعد از نماز.

آداب نماز: با نشاط و شوق به نمازپرداختن و با دل حاضر و خشوع نمازخواندن و فرایض و سنن آن را رعایت‌کردن.