خاتمه

آنچه در این مجموعه برای ما ظاهر و آشکار شد تطابق و همخوانی اقوال ائمه اربعه و اتفاق آنها بر روی موضوعات مختلف بود زیرا دارای عقیده واحدی بودند و فقط در مسئله ایمان و تعریف آن امام ابوحنیفه با سایرین اختلاف داشت ولی با وجود این گفته شده که امام ابوحنیفه از این اعتقاد برگشته است.

شایسته است که مسلمانان بر روی این عقیده جمع شوند، زیرا آنها را از تفرقه در دین مصون می‏دارد چرا که مستند به کتاب خدا – قرآن – و سنت رسول خدا صاست. ولی انسانهای کمی‏وجود دارند که عقیده این ائمه را درک کنند و آن گونه که شایسته است بفهمند. شایع کرده‏اند که این ائمه مفوضه بوده‏اند – یعنی اسماء و صفات را تحلیل و معنا نکرده‏اند و آنها را به خداوند باز گردانده‏اند – و فقط نصوص را قرائت نموده‏اند و اینگونه جلوه داده‏اند که خداوند این وحی را بیهوده نازل کرده است. ولی این دروغی بیش نیست.

خداوند می‏فرماید:

(کتاب پر خیر و برکتی است و آن را برای تو فرو فرستاده ایم تا درباره آیاتش بیاندیشید و خردمندان پند گیرند) [ص: ۲۹].

(این قرآن فرو فرستاده پروردگار جهانیان است، جبرییل آن را فرود آورده است، بر قلب تو تا از زمره بیم دهندگان باشی با زبان عربی روشن و آشکاری است) [الشعراء: ۱۹۲-۱۹۵].

(ما آن را به صورت کتاب خواندنی و به زبان عربی فرو فرستادیم تا اینکه شما آن را بفهمید) [یوسف: ۲].

خداوند متعال، قرآن را برای تدبر در آیاتش و پند گرفتن به وسیله آن نازل نموده، و خبر داده که قرآن را با زبان عربی فصیح نازل کرده تا انسانها در معنا و مفهومش تفکر کنند. سپس وقتی خداوند قرآن را برای تدبر در آیاتش با زبان عربی فصیح نازل کرده، لازم است معنایش برای کسی که به سوی او نازل شده آسان باشد ،چون اگر علم به معنایش ممکن نباشد در نتیجه نزول قرآن بیهوده خواهد بود زیرا هیچ فایده ای در کلمات قرآن نخواهد بود و نزد آن قومی‏که به سویش نازل شده به منزله حروف مهملی خواهد بود که هیچ معنایی ندارند، و این گفته جنایتی علیه عقیده صحابه، تابعین و ائمه بعد از آنها و نسبت دادن آنها به چیزی است که از آن بری می‏باشند.

در حالی که آنها به دلیل نزدیکی به عهد و دوره پیامبر صمعانی نصوص وحی را می‏دانند و می‏فهمند، بلکه آنها بر حق ترین مردم به فهم این معانی می‏باشند و آنها به وسیله عباداتی که از مضمون آیات و احادیث فهم کرده بودند، خداوند را بندگی و عبادت می‏کردند. و معتقد بودند که این نصوص حقیقتاً از طرف خداوند نازل شده است. آنها وقتی راه رسیدن به معبودشان را فهمیدند پس چگونه معبودشان را همراه صفات کمالش نمی‏شناسند و معانی نصوصی را که خداوند به وسیله آنها خودش را شناسانده درک نمی‏کنند.

خلاصه: عقیده این ائمه چهارگانه، عقیده صحیحی است که در کتاب و سنت از یک منبع صاف که هیچ شائبه‌ای –تأویل، تعطیل، تشبیه، تمثیل – در آن وجود ندارد نازل شده، و معطله و مشبهه صفات خداوند را درک نمی‏کنند مگر اینکه به شیوه ای باشد که لایق مخلوقات است و این برخلاف چیزی است که خداوند بندگانش را بر آن آفریده که نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال شبیه هیچ یک از مخلوقاتش نیست.

از خداوند می‏خواهم که به وسیله این رساله به مسلمین نفع رساند و آنها را بر عقیده ای واحد و راهی مستقیم – عقیده قرآن و سنت و راه محمدصو سنتش – جمع نماید، و خداوند به نیات انسانها آگاه است و او برای ما کافی است و بهترین کارگزاران است.

و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین

و صلی الله علی نبینا محمد