مروری بر جايگاه اخلاق در اسلام

و) غایت گرایی

از ویژگی‌های دیگر نظام اخلاقی اسلام، غایت‌انگار است، نه وظیفه‌گرا. این گفته ممکن است در ابتدا، تعجب انگیز باشد، اما دلیل بر این مدعا این است که در متون دینی ما (اعم از آیات و احادیث نبوی) در مقام تشویق و دعوت به انجام کارهای خیر، بر این نکته تأکید شده است که این کارها موجب سعادت، آسایش، اطمینان، فلاح، فوز و مانند آن می‌گردد؛ یعنی این‌که این کارها بایستنی است و انسان باید به انجام آن‌ها اهتمام ورزد؛ چرا که موجب سعادت او می‌گردد و این عین غایت انگاری است. انسان به عنوان موجودی مختار و آگاه در افعال خود، غایت داشته هر کاری را به هدفی و برای برآوردن غرضی انجام می‌دهد.

با توجه به آیات قرآن کریم معلوم می‌گردد که غایت نهایی و مطلوب با لذات انسان در کارهای اخلاقی، سعادت، فوز و فلاح نهایی است که اشاره به برخورداری او از بالاترین سرورها و شادابی‌ها به لحاظ کمی و کیفی دارد.

راستی در مکتب اخلاقی اسلام، غایت چیست؟

با مراجعه به متون دینی استنباط می‌شود که غایت در این نظام، لذت است، اما نه لذت‌های حسی دنیوی که ناپایدار، سطحی و توأم با رنج‌ها و آلام فراوان است، بلکه لذت‌های پایدار، عمیق و خالی از هرگونه رنج و سختی. با مروری بر آیات کریمه‌ی قرآن روشن می‌گردد که خداوند از انسان خواسته خود را در لذت‌های دنیوی که گذرا و همراه با رنج‌های فراوان و بسیار پایین مرتبه و دون هستند محدود نساخته و به آخرت و نعمت‌های جاودانه‌ی آن نظر تام داشته باشد.

از منظر قرآن، بالاترین لذت و سروری که برای انسان حاصل می‌گردد، لذت حاصل از انس با خدا، قرب به او و نظر به جمال و جلال الهی است. «و رضوان من الله اکبر»

ازاین رو می‌توان گفت: غایت در نظام اخلاقی اسلام، قرب الی الله است؛ یعنی مصداق آن مفهوم غایی، قرب الهی است. باید توجه داشت که نظام اخلاقی اسلام به لحاظ غایی، ثنوی نیست، هدف یک چیز است و آن سعادت نهایی است و این حقیقتی است که مفاهیم عدیده ای بر آن دلالت می‌کند، مفاهیم متعددی که به عنوان غایت نهایی در نظام اخلاقی یاد می‌شود.

غایت در اخلاق اسلامی خیر وسعادت اخروی است، نه منافع دنیوی. در قیاس با منافع دنیوی، نظام اخلاقی اسلام غایت‌گرا نیست، بلکه ارزش‌گرا و فضیلت‌خواه و به تعبیری وظیفه‌گراست. به عبارتی چون نظام اخلاقی اسلام مبتنی بر انسان شناسی خاصی است و گستره‌ی وسیعی برای حیات و کمالات انسانی می‌بیند، منافعی که بدان نظر دارد، کمال و سعادت اخروی انسان است که در پرتو قرب الهی حاصل می‌شود. این غایت؛ یعنی کمال انسان، با انجام اعمالی که ملایم با نفس متعالی انسان است، تحقق می‌یابد، ازاین رو، نظام اخلاقی اسلام در مقام توصیه و دستور و ارائه‌ی برنامه، همچون وظیفه‌گرایی که به هیچ غایت مادی و منفعت دنیوی نظر ندارد، توصیه می‌کند.

به تعبیری دیگر، امانت‌داری، راستگویی و مانند آن به لحاظ ویژگی‌های خاص خودشان و با قطع نظر از سود و زیان دنیوی مترتب بر آن‌ها در نظام اخلاقی اسلام خوب و پسندیده‌اند؛ چون این افعال با ویژگی‌هایی که دارند، به گونه‌ای هستند که گرایش‌های متعالی انسان، او را به سوی آن‌ها فراخوانده، آن‌ها را اموری خوب و بایستنی معرفی می‌کند، در اسلام، انسان اهل فضیلت کسی است که راست بگوید هرچند به زیان او تمام بشود، بخشش کند، هرچند او را در محرومیت قرار دهد؛ یعنی این امور با قطع نظراز سود و زیان دنیوی مترتب بر آن‌ها، ارزش اخلاقی هستند هرچند در هرحال خیر اخروی خود را به همراه می‌آورند.