١٣-٢. اسلام و همزیستی و مدارا
أ. احکام اسلام منحصر بر رفتار مسلمانان در میان خودشان نیست، بلکه عام است و تمامی مردم را با وجود تفاوت در ادیان شامل می‌شود. در دین اسلام شیوۀ تعامل و برخورد با تمامی طبقات مردم؛ یعنی مسلمانان و دیگران بیان شده است.
این موضوع نشان می‌دهد که اسلام دینی قابل اجرا و واقعی است و نظریّاتی تمثیلی و نمادین نیست که با زندگی واقعی و شرایط مردم همخوانی نداشته باشد.
الله تعالی انسان‌ها را آفرید و مقرّر نمود که برخی از آنان، کافر و برخی مؤمن خواهند بود.
همچنین فرمان داد که مردم به سوی هدایت و رستگاری فرا خوانده شوند، امّا دعوتگران را مکلّف نساخت که مردم را به اجبار وارد دین حق کنند:
﴿إِنۡ عَلَيۡكَ إِلَّا ٱلۡبَلَٰغُ﴾[الشّورى: ٤٨]
«بر [عهدۀ] تو فقط تبلیغ [رسالت] است.»
از این رو، قانون اختلاف در میان مردم پابرجا و موجود بوده و در قرآن کریم چنین آمده است:
﴿وَلَوۡ شَآءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ ٱلنَّاسَ أُمَّةٗ وَٰحِدَةٗۖ وَلَا يَزَالُونَ مُخۡتَلِفِينَ١١٨ إِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّكَ﴾[هود: ١١٨-١١٩]
«و اگر پروردگارت می‌خواست، [همۀ] مردم را یک امّت قرار می‌داد، ولی [آنان] همواره متفاوت هستند، مگر کسی که پروردگارت [بر او] رحم کند.»
این موضوع به معنای تایید باطل و پذیرش یا جواز تمامی مذاهب یا رضایت به آن‌ها و ردننمودن و بیان‌نکردن بطلانشان و دعوت‌نکردن آنان به سوی حقیقت نیست.
ب. کسی که به متون شرعی و تاریخ مسلمانان دقّت نماید، روح تسامح و مدارا را در آن‌ها بسیار روشن و شفّاف می‌یابد.
ت. در مبحث مربوط به این موضوع؛ یعنی در شرح تحقیق حاضر، مطالبی مختصر دربارۀ تسامح که تقریبا هم‌معنا با اصطلاح همزیستی است و نیز برخی از نمودهایش در شریعت روشن اسلام و تاریخ مسلمانان بیان شده است؛ آن هم با تبیین مفهوم تسامح، اهمّیت پژوهش دربارۀ تسامح و مدارای اسلامی، بیان اینکه تسامح اسلامی زائیدۀ فکر و مکارم اخلاق است، تعیین قوانینی عمومی برای تسامح در دین اسلام و نیز شهادت تاریخ بر مدارا و خوشرفتاری مسلمانان.