سخن پایانی
پس از سیری کوتاه در کلام پروردگار و تأمل در اسرار نهفته آن، بسیاری از راه و روش تدبر در قرآن می‌پرسند؟ آیا راهکاری عملی در این باره وجود دارد؟ آیا برای پی‌بردن به مفاهیم والای قرآنی می‌بایست به اصولی خاص پایبند بود؟ کتاب‌های جالبی در ارتباط با تفسیر قرآن وجود دارد که می‌توان به آن‌ها مراجعه نمود. از جمله: قواعد التدبر الأمثل از شیخ عبدالرحمن حبنکه المیدانی، تحزیب القرآن از شیخ د. عبدالعزیز الحربی، تعلیم تدبر القرآن از دکتر هاشم الاهدل، فن التدبر از شیخ د. عصام العوید و المراحل الثمان لطالب فهم القرآن از مؤلف همین کتاب و... اما به صورت کلی برای دستیابی به فهم مفاهیم زیبای کلام پروردگار بی‌همتا مواردی را باید در نظر داشت.
- در مرحله اول لازم است انسان به درگاه معبود خویش پیوسته دعا کند و از وی بخواهد که این بنده خود را از جمله اهل قرآن قرار دهد، درهای علم و حکمت خود را به سوی او بگشاید و از جمله‌ی آنان باشد که هر آنچه را فهم می‌نماید عملی کند.
﴿ٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يَتۡلُونَهُۥ حَقَّ تِلَاوَتِهِۦٓ أُوْلَٰٓئِكَ يُؤۡمِنُونَ بِهِۦۗ﴾[البقرة: ١٢١]
«کسانی که کتاب بر آن‌ها فرستادیم آن را خوانده و حق خواندن آن را (در مقام عمل نیز) بجا آورند، آنان اهل ایمانند».
درهای عبودیت با رجوع به سوی پروردگار گشوده می‌شود و همه‌ی علم و دیانت با طلب یاری از آن معبود والا حاصل می‌گردد.
- در مرحله دوم لازم است انسان، بخشی از ساعات روزانه‌ی خود را به تلاوت قرآن اختصاص دهد چنان‌که در صحیح بخاری روایت شده است که پیامبر ج خطاب به عبدالله بن عمرو فرمود: ای عبدالله هر ماه یکبار تمامی قرآن را تلاوت کن، من پاسخ دادم بیش‌تر از این هم می‌توانم تلاوت کنم، ایشان فرمود: هر هفت روز آن را تلاوت کن و بر این اندازه نیفزایی.[٢٠] آری، اینگونه پیامبر حداقل و حداکثر زمان لازم برای تلاوت قرآن را به ترتیب یک هفته و یک ماه می‌داند و یاران ایشان هر کدام به شکلی منظم در طول روز، ساعاتی را به تلاوت کلام پروردگار خویش اختصاص می‌دادند چنان که ایشان، قرآن را در هفت روز تلاوت می‌کردند. در روز اول سه سوره بقره، آل عمران و نساء و در روز دوم پنج سوره دوم تلاوت می‌شد و... بله، این چنین اصحاب پیامبر تلاوت روزانه خود را بر مبنای سوره‌های قرآن تقسیم‌بندی می‌کردند و سخنی از تعداد جزء و تعداد صفحات در میان نبود.
نکته جالب آن است که انسان هرگز از تدبر و تأمل در کلام معبود خویش احساس خستگی نخواهد کرد چنان که یکی از صالحین در این باره می‌فرماید: این کار در روز اول همانند صعود به کوهی عظیم، سخت و طاقت‌فرسا به نظر می‌رسد. در روز دوم این کوه بزرگ در نظر نصف می‌شود و در روز سوم دیگر کوهی در میان نیست. در نهایت در روز چهارم همانند نیاز به غذایی خواهد بود که نبود آن، انسان را آزار می‌دهد.
- در مرحله سوم می‌بایست به اصل تدبر شخصی اهتمام ورزید و به تفاسیر معین رجوع نمود برخلاف عده‌ای که صرفا قائل به نظر یک شخص معین هستند و او را برای فهم تمامی آیات قرآن شایسته می‌بینند. در واقع فهم کلام پروردگار چنان که ابن عباس تقسیم‌بندی کرده است بر چهار مرتبه می‌باشد: (تفسیر بر چهار وجه است: تفسیری که هیچ کس از آن بی‌اطلاع نیست، تفسیری که عرب به واسطه‌ی کلام خود آن را درک می‌کنند، تفسیری که علما آن را می‌دانند و تفسیری که کسی جز خداوند از آن آگاه نیست). به این ترتیب همه‌ی قرآن نیاز به تفسیر ندارد. علامه ابن عثیمین عالم بزرگوار معاصر درباره شیوه طلب علم می‌فرماید: توصیه می‌کنیم ابتدا و قبل از هر چیز با تفسیر آغاز کنید اما این مسئله بدان معنا نیست که غیر آن را نباید مطالعه کرد بلکه به این معناست که در ابتدا می‌بایست بر تفسیر متمرکز شد و تا جایی که امکان دارد بر کسب آن حریص بود. در این مورد نیز روش کار به این شیوه است که قبل از رجوع به کتب تفاسیر، ابتدا در آیه‌ی مورد نظر تدبر کنید و چون به فهم خاصی از آیه مذکور رسیدید آن‌گاه به کتب تفسیر مراجعه کنید. با این شیوه می‌توان نفس خویش را بیش از همیشه متوجه کلام پروردگار ساخت و گاها به مفاهیمی دست یافت که در کتب تفسیر نیز یافت نمی‌شود. بنگر این امام فقیه چگونه به شاگردان خود توصیه می‌کند ابتدا آیات قرآن را بخوانند و در آن تدبر کنند و سپس به تفاسیر موجود رجوع نمایند و خود نیز به همین شیوه از آنان طلب می‌کرد فهم خویش را از کلام پروردگار بنویسند.
- در مرحله چهارم می‌بایست انسان برای اهل خانه خود برنامه‌ای برای تفسیر قرآن در نظر بگیرد به گونه‌ای که آیات متفاوت را بخوانند و سعی در استنباط مفاهیم داشته باشند و سپس به تفاسیر مختصر مراجعه کنند چنان که پروردگار در این باره می‌فرماید:
﴿وَٱذۡكُرۡنَ مَا يُتۡلَىٰ فِي بُيُوتِكُنَّ مِنۡ ءَايَٰتِ ٱللَّهِ وَٱلۡحِكۡمَةِۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ لَطِيفًا خَبِيرًا٣٤﴾[الأحزاب: ٣٤]
«و از آن همه آیات الهی و حکمتی که در خانه‌های شما تلاوت می‌شود متذکر شوید و بدانید) که همانا خداوند را لطف و مهربانی است و به حال همه آگاه است».
پیامبر ج کلام پروردگار خویش را بر همسران خود تلاوت می‌نمود و این کار تاثیر بسزایی در علاقه آنان به قرآن داشت. با این کار، بندگی و عبودیت فزونی می‌یابد و دیدگاه اهل خانه نسبت به هستی و دنیای موجود با همه زینتهای فریبنده آن تغییر می‌کند، مفاهیم موجود تصحیح می‌شود و رفتار فردی و جمعی پالایش می‌گردد.
- در مرحله پنجم می‌بایست عظمت تدریس و تلاوت و تدبر در کلام معبود والا را در نظر داشت. در واقع تدریس قرآن، یگانه درسی است که از میان تمامی علوم اسلامی بدان سفارش شده است و پیامبر ج بدان مبادرت می‌ورزید چنان که در این باره می‌فرمایند: هیچ گروهی نیست که در خانه‌ای از خانه‌های خداوند جمع شوند و کتاب او را بخوانند و آن را تدریس کنند مگر اینکه پروردگار آرامش بر ایشان نازل می‌کند. رحمت، آنان را در برمی‌گیرد و ملائکه در اطراف این جمع گرد خواهند آمد.[٢١] آری، تلاوت و تدریس قرآن بزرگ‌ترین درسی است که خداوند آن را دوست دارد و چه زیباست اگر ما قسمتی از برنامه هفتگی خود را به تفسیر این کلام عظیم اختصاص دهیم و از معانی آن سخن بگوییم. این برنامه بی‌شک سبب تقویت ایمان تمامی مسلمان خواهد شد، باور و رفتار ایشان را اصلاح خواهد کرد و تحمل سختی‌های زندگی نیز بدین واسطه آسان خواهد بود.
سوگند به معبود والا که نمونه‌ی تلاش یاران پیامبر و سلف صالح و پیروان ایشان برای فهم و تدبر در معانی قرآن را هیچ جا ندیده‌ام. برای مثال زمانی که ابن تیمیه / برای بار آخر در دمشق زندانی شد و کاغذ و قلم را از او گرفتند بیش از پیش روی به سوی قرآن آورد و فرمود: پروردگار در این ایام، بابی از مفاهیم قرآن و اصول علم به رویم گشود که بسیاری از علما تمنای آن را دارند و پشیمانم از لحظات و ساعاتی که با تدبر در غیر از معانی قرآن گذشت.[٢٢] این است حال ابن تیمیه، آن کس که پشیمان است بیش‌تر اوقات خود را صرف تدبر در معانی قرآن نکرد با وجود آن که او خود از جمله ائمه تفسیر بود. با این اوصاف، حال چون ما ضعیفانی چگونه باید باشد که نسبت به کلام پروردگار بی‌همتا اینگونه کوتاهی ورزیده‌ایم؟
معبودا ما را از جمله‌ی اهل قرآن قرار ده؛ از آنان که کلام مبارک تو را پیوسته و در هر حال به یاد دارند و تلاوت می‌کنند؛ از آنان که این کلام مبارک را مونس روزها و شب‌های خویش گردانده‌اند و هر شب را با تلاوت سوره ملک سر به بالین می‌گذارند باشد که شفیع ایشان در قبر باشد. پروردگارا، اعمال ما را با یاد خویش خالص گردان و به خاطر دوست داشتن سوره اخلاص ما را دوست بدار.
اللهم آمین
و صلى الله و سلم و بارك على نبينا محمد و آله و صحبه.
[٢٠]- بخاری: ٥٠٥٤.
[٢١]- صحیح مسلم: ٢٦٩٩.
[٢٢]- العقود الدریه: ٤٤.