دین عرب در آستانة بعثت پیامبرص
عرب جاهلیت بعضی از انواع عبادت‌های فوق را برای غیر از خدای یکتا انجام می‌دادند، و معتقد بودند که اولیا نزد خداوند ارج و منزلت عظیمی دارند و می‌توانند نیازها و خواسته‌های آنان را به خداوند برسانند؛ مانند بت لات که در شهر طائف و اطرافش پرستش می‌کردند. آن بت، نام مردی صالح و نیکوکار بود که قبل از مردن به مردم ـ مخصوصاً حجاج خانـه خدا ـ کمک می‌کرد و به آنها غذایی به نام «سَویق [۱]» می‌داد. او وقتی از دنیا رفت، مردم به خوبی از او یاد می‌کردند و قبر او را زیارت می‌کردند؛ سپس گنبدی بر آن ساختند، به او توسل می‌جستند، قبرش را طواف می‌کردند و برای رفع نیازها و مشکلاتشان از او کمک می‌خواستند. در مورد بت‌های دیگر بنام «عُزّی» و «مَنات» نیز چنین بود.
چنانکه خداوند می‌فرماید:
﴿أَفَرَءَیۡتُمُ ٱللَّٰتَ وَٱلۡعُزَّىٰ ١٩ وَمَنَوٰةَ ٱلثَّالِثَةَ ٱلۡأُخۡرَىٰٓ ٢٠ أَلَكُمُ ٱلذَّكَرُ وَلَهُ ٱلۡأُنثَىٰ ٢١ تِلۡكَ إِذٗا قِسۡمَةٞ ضِیزَىٰٓ ٢٢ إِنۡ هِیَ إِلَّآ أَسۡمَآءٞ سَمَّیۡتُمُوهَآ أَنتُمۡ وَءَابَآؤُكُم مَّآ أَنزَلَ ٱللَّهُ بِهَا مِن سُلۡطَٰنٍۚ﴾[النجم: ۱۹-۲۳]
«آیا چنین می‌بینید [و چنین معتقدید] که لات و عُزّی و مَنات، سومین بت دیگر [معبود شما و دختران خدایند و دارای قدرت و عظمت می‌باشند؟] آیا پسر مال شما باشد، و دختران مال خدا؟ [در حالی که به گمان شما دختران کم‌ارزش‌تر از پسرانند؟] در این صورت، این تقسیم ظالمانه و ستمگرانه‌ای است. اینها فقط نام‌هایی [بی‌محتوی و اسم‌هایی بی‌مسمّی] است که شما و پدرانتان [از پیش خود] بر آنها گذاشته‌اند. هرگز خداوند دلیل و حجتی [بر صحت آنها] نازل نکرده است».
در حالی که می‌دانستند بت‌هایی که از آنان طلب کمک می‌کنند هیچ چیز را نیافریده‌اند و هیچ رزق و روزی و زندگی و مرگی را در اختیار ندارند و هیچ چیزی نمی‌توانند انجام دهند؛ چنانکه خداوند دربارۀ مشركین چنین می‌فرماید:
﴿قُلۡ مَن یَرۡزُقُكُم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ أَمَّن یَمۡلِكُ ٱلسَّمۡعَ وَٱلۡأَبۡصَٰرَ وَمَن یُخۡرِجُ ٱلۡحَیَّ مِنَ ٱلۡمَیِّتِ وَیُخۡرِجُ ٱلۡمَیِّتَ مِنَ ٱلۡحَیِّ وَمَن یُدَبِّرُ ٱلۡأَمۡرَۚ فَسَیَقُولُونَ ٱللَّهُۚ فَقُلۡ أَفَلَا تَتَّقُونَ ٣١﴾[یونس: ۳۱]
«بگو: چه کسی از آسمان و زمین به شما روزی می دهد؟ یا کیست که حاکم بر گوش و دیدگان است؟ و کیست که زنده را از مرده بیرون می‌آورد و مرده را از زنده بیرون می‌آورد؟ و کیست که کار [هستی] را تدبیر می‌کند؟ خواهند گفت: خدا؛ پس بگو: آیا پروا نمی‌کنید؟»
منظور آیه این است که از آنجایی که خدا همه کارها را انجام می‌دهد، چرا از خدا نمی‌ترسید، تا بدین وسیله عبادت را فقط برای او انجام دهید، کما اینکه او را آفریننده قرار داده‌اید؟
پس از اینجا معلوم می‌شود که مردم زمان جاهلیت منظورشان از دعا کردن به پای این بت‌ها، فقط قربت به خداوند بوده است، چون گمان می‌بردند که خداوند دعای اینها را اجابت کرده و خواستۀ آنها را برآورده می‌کند؛ و این نهایت کوتاهی در حق خداست، چون خدا مانند بشر نیست تا به کمک نیاز داشته باشد، اما بشر به کمک نیاز دارد زیرا به همه چیز احاطه ندارند.
لذا معلوم می‌شود کسی که غیر از خدا را به فریاد طلبد و از او چیزی بخواهد که فقط در حیطۀ اختیار و قدرت خداست، قطعاً مشرک است؛ چنانکه خداوند این نکته را بیان فرموده است:
﴿إِنَّ ٱلَّذِینَ تَدۡعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ عِبَادٌ أَمۡثَالُكُمۡۖ فَٱدۡعُوهُمۡ فَلۡیَسۡتَجِیبُواْ لَكُمۡ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِینَ ١٩٤﴾[الأعراف: ۱۹۴].
«بت‌هایی را که به جز خدا فریاد می‌دارید و می‌پرستید، بندگانی همچون خود شما هستند [و کاری از آنها ساخته نیست و نمی‌توانند فریادرس شما باشند]. آنان را به فریاد خوانید و [از ایشان استمداد جویید] اگر راست می‌گویید [که کاری از ایشان ساخته است] باید که به شما پاسخ دهند [و نیاز شما را بر آورده کنند]».
خداوند در قرآن کریم ذکر کرده که این مردگان دعای مددخواهان را نمی‌شنوند، و فرضاً اگر هم بشنوند، نمی‌توانند آن را اجابت کنند، و روز قیامت این عمل را انکار می‌کنند و عملشان به نص قرآن شرک خوانده شده است؛ چنانکه خداوند می‌فرماید:
﴿إِن تَدۡعُوهُمۡ لَا یَسۡمَعُواْ دُعَآءَكُمۡ وَلَوۡ سَمِعُواْ مَا ٱسۡتَجَابُواْ لَكُمۡۖ وَیَوۡمَ ٱلۡقِیَٰمَةِ یَكۡفُرُونَ بِشِرۡكِكُمۡۚ وَلَا یُنَبِّئُكَ مِثۡلُ خَبِیرٖ ١٤﴾[فاطر: ۱۴]
«اگر آنها را بخوانید دعاى شما را نمىشنوند و اگر [فرضا] بشنوند اجابتتان نمىکنند و روز قیامت شرک شما را انکار مىکنند و [هیچ کس] چون [خداى] آگاه تو را خبردار نمىکند».
پس همۀ مردگان مانند آنها هستند که چون از آنها کمک خواسته شود استجابت نمی‌کنند؛ چنان که می‌فرماید:
﴿إِنَّكَ لَا تُسۡمِعُ ٱلۡمَوۡتَىٰ﴾[النمل: ۸۰]
«البته تو مردگان را شنوا نمىگردانى»،
﴿وَمَآ أَنتَ بِمُسۡمِعٖ مَّن فِی ٱلۡقُبُورِ ٢٢﴾[فاطر: ۲۲]
«و تو نمىتوانى کسانى را که در گورهایند شنوا سازى».
مردگان از غیب خبر ندارند، حتی رسول اللهص؛ پس دیگران چگونه می‌توانند از غیب باخبر باشند و چگونه شخص مرده می‌داند که فلانی به نزد قبر او آمد و از او مدد خواست؟ خداوند می‌فرماید:
﴿قُل لَّآ أَمۡلِكُ لِنَفۡسِی نَفۡعٗا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَآءَ ٱللَّهُۚ وَلَوۡ كُنتُ أَعۡلَمُ ٱلۡغَیۡبَ لَٱسۡتَكۡثَرۡتُ مِنَ ٱلۡخَیۡرِ وَمَا مَسَّنِیَ ٱلسُّوٓءُۚ إِنۡ أَنَا۠ إِلَّا نَذِیرٞ وَبَشِیرٞ لِّقَوۡمٖ یُؤۡمِنُونَ ﴾[الأعراف: ۱۸۸]
«بگو: جز آنچه خدا بخواهد براى خودم اختیار سود و زیانى ندارم و اگر غیب مىدانستم قطعاً خیر بیشترى مىاندوختم و هرگز به من آسیبى نمىرسید؛ من جز بیمدهنده و بشارتگر براى گروهى که ایمان مىآورند نیستم».
پس اینها از کسانی مدد می‌خواهند که وجود ندارند و طلب شفاعت به جاه و منزلت آنها جایز نیست، زیرا خداوند مشرکین عرب را کافر دانسته، زیرا از مردگان طلب شفاعت می‌کردند، با این حال که می‌گفتند:
﴿مَا نَعۡبُدُهُمۡ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَآ إِلَى ٱللَّهِ زُلۡفَىٰٓ﴾[الزمر: ۳]
«ما آنها را جز براى اینکه ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک گردانند نمىپرستیم».
یعنی ما آنها را به فریاد نمی‌طلبیم زیرا به فریاد طلبیدن، همان عبادت است. این مطلب در صفحات آینده ذکر خواهد شد و خواهیم دید که به شفاعت طلبیدن آنها بزرگترین اشتباه است، زیرا خداوند می‌فرماید:
﴿مَن ذَا ٱلَّذِی یَشۡفَعُ عِندَهُۥٓ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦۚ﴾[البقرة: ۲۵۵]
«کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟»،
و می‌فرماید:
﴿وَلَا یَشۡفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ٱرۡتَضَىٰ﴾[الأنبیاء: ۲۸]
«و جز براى کسى که [خدا] رضایت دهد شفاعت نمىکنند».
اللهـطلب شفاعت از مردگان را جایز نمی‌داند، زیرا مرده قدرتی برای شفاعت ندارد؛ پس چگونه از کسی که نمی‌تواند کاری انجام دهد طلب شفاعت می‌کند؟ شفاعت از کسی خواسته می‌شود که می‌تواند آن را انجام دهد و او خداوند متعال است.
[۱] نوعی غذا که ترکیبی از آرد دانه‌های خوراکی است.