تفسير سوره‌ی ابراهيم

مکی و ۵۲ آیه است.

آیه‌ی۳-۱:

﴿الٓرۚ كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ إِلَيۡكَ لِتُخۡرِجَ ٱلنَّاسَ مِنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِ بِإِذۡنِ رَبِّهِمۡ إِلَىٰ صِرَٰطِ ٱلۡعَزِيزِ ٱلۡحَمِيدِ١﴾[إبراهیم: ۱]. «الف. لام. راء. این کتابی است که آن را بر تو فرو فرستاده‌ایم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاریکی‌ها به‌سوی نور بیرون بیاوری، به‌سوی راه خداوندِ پیروزمند ستوده».

﴿ٱللَّهِ ٱلَّذِي لَهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۗ وَوَيۡلٞ لِّلۡكَٰفِرِينَ مِنۡ عَذَابٖ شَدِيدٍ٢﴾[إبراهیم: ۲]. «خدایی که آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست، و وای بر کافران از عذاب سخت!».

﴿ٱلَّذِينَ يَسۡتَحِبُّونَ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا عَلَى ٱلۡأٓخِرَةِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ وَيَبۡغُونَهَا عِوَجًاۚ أُوْلَٰٓئِكَ فِي ضَلَٰلِۢ بَعِيدٖ٣﴾[إبراهیم: ۳]. «کسانی‌که زندگی دنیا را بر زندگی آخرت ترجیح می‌دهند و مردم را از راه خدا باز می‌دارند و راه خدا را نادرست و کج نشان می‌دهند، ایشان در گمراهی دور (دراز)‌ی هستند».

خداوند متعال خبر می‌دهد که او کتابی بر پیامبرش محمد صفرو فرستاده است تا مردم را از تاریکی‌های جهالت و کفر و اخلاق زشت و انواع گیاهان به‌سوی نور دانش و ایمان و اخلاق نیکو بیرون آورد. ﴿بِإِذۡنِ رَبِّهِمۡ﴾به حکم پروردگارشان. یعنی آنچه را که خداوند دوست دارد جز با اراده و یاری او نمی‌توانند به دست بیاورند. و این تحریک و تشویق بندگان است بر کمک گرفتن ازپروردگارشان. پس نوری را که این کتاب آنها را به‌سوی آن راهنمایی می‌نماید تفسیر نموده و می‌فرماید: ﴿إِلَىٰ صِرَٰطِ ٱلۡعَزِيزِ ٱلۡحَمِيدِ﴾به‌سوی راه (خداوند) پیروزمند ستوده. یعنی به‌سوی راهی که انسان را به خدا و بهشت الهی می‌رساند و مشتمل بر علم و آگاهی از حق و عمل کردن به آن است.

ذکر کردن ﴿ٱلۡعَزِيزِ ٱلۡحَمِيدِ﴾بعد از بیان راهی که انسان را به خدا می‌رساند به خاطر دو چیز است، یکی اشاره باشد به این‌که هرکس آن راه را در پیش گیرد. به واسطۀ قدرت الهی قوی و نیرومند می‌گردد، گرچه جز خداوند هیچ باوری نداشته باشد، و در همۀ کارهایش خوب و ستودنی است و سرانجام نیکو خواهد داشت.

دیگر این‌که راه خدا بزرگ‌ترین دلیل است و این‌که خداوند صفت‌های کمال و جلال را دارد، و کسی که این راه را برای بندگانش نیرومند و ستوده می‌باشد و از خداوند و معبودی است که با انواع عبادت‌ها که هر کدام منزلی از منازل صراط مستقیم هستند مورد پرستش قرار می‌گیرد. و هم چنان‌که مالک آسمان‌ها و زمین است، اوست که می‌آفریند و روزی می‌دهد و امور زمین و آسمان را تدبیر می‌نماید، به همان شیوه مالک بندگان است و آنان را به انجام احکام دینی فرمان می‌دهد، چون آنها ملک او هستند و شایسته‌ی او نیست که بندگانش را بدون هدف رها نماید.

پس از آن که دلیل و برهان را بیان کرد، به سرنوشت کسانی پرداخت که از او فرمان نمی‌برند، و فرمود: ﴿وَوَيۡلٞ لِّلۡكَٰفِرِينَ مِنۡ عَذَابٖ شَدِيدٍ﴾و وای بر کافران از عذاب سختی که پیش رو دارند! که اندازۀ آن قابل سنجش و شدت آن قابل توصیف نیست.

سپس آنان را این‌گونه توصیف نمود: ﴿ٱلَّذِينَ يَسۡتَحِبُّونَ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا عَلَى ٱلۡأٓخِرَةِ﴾کسانی هستند که زندگی دنیا را بر زندگی آخرت ترجیح می‌دهند، بنابر این به زندگانی دنیا دل بسته و به آن راضی شده و انس گرفته و از جهان و سرای آخرت غافل مانده‌اند. ﴿وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ﴾و مردم را از راه خدا که برای بندگانش قرار داده و در کتاب‌هایش و بر زبان پیامبرانش آن را بیان کرده است. بارز می‌دارند، پس ایشان به مخالفت و مبارزه با پروردگارشان برخواسته‌اند، ﴿وَيَبۡغُونَهَا﴾و می‌خواهند راه خدا را نادرست و کج بنمایانند و می‌کوشند آن‌را زشت و ناپسند نشان دهند تا مردم را از آن گریزان و متنفر گردانند، اما خداوند جز این‌که نور خویش را کامل کند چیزی دیگر را نمی‌پذیرد هر چند برای کافران ناخشنود باشد.

﴿أُوْلَٰٓئِكَ﴾کسانی که صفت‌شان بیان شد، ﴿فِي ضَلَٰلِۢ بَعِيدٖ﴾در گمراهی دور و درازی هستند، چون خود گمراه شده و دیگران را نیز گمراه نموده و با خدا و پیامبرش مخالفت کرده‌اند. پس چه گمراهی بزرگتر و ژرف‌تر از این وجود دارد؟ ولی مومنان بر عکس این‌ها به خدا و آیات او ایمان می‌آورند و آخرت را بر زندگی دنیا ترجیح می‌دهند و مردم را به اندازۀ توان خود به راه خدا دعوت می‌کنند و آن را زیبا ارائه داده و مستحکم و مستقیم می‌نمایانند.

آیه‌ی ۴:

﴿وَمَآ أَرۡسَلۡنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوۡمِهِۦ لِيُبَيِّنَ لَهُمۡۖ فَيُضِلُّ ٱللَّهُ مَن يَشَآءُ وَيَهۡدِي مَن يَشَآءُۚ وَهُوَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ٤﴾[إبراهیم: ۴]. «و هیچ پیامبری را نفرستاده‌ایم مگر به زبان قوم خودش، تا (حقایق را به روشنی) برای آنان بیان کند، سپس خداوند هرکس را که بخواهد گمراه می‌سازد و هرکس را که بخواهد هدایت می‌کند و او پیروزمند فرزانه است».

و این لطف خداوند نسبت به بندگانش است که هیچ پیامبری را نفرستاده است، ﴿إِلَّا بِلِسَانِ قَوۡمِهِۦ لِيُبَيِّنَ لَهُمۡ﴾مگر این‌که به زبان قوم خودش سخن گفته است تا آنچه را که پیامبرش آورده است بیاموزند، زیرا اگر پیامبر به غیر از زبان آنان سخن می‌گفت می‌بایست زبانی را که پیامبر بدان سخن می‌گفت یاد بگیرند، و آنگاه سخنان او را می‌فهمیدند. پس وقتی پیامبر آنچه را که مردم بدان دستور داده شده‌اند و یا از آن نهی شده‌اند بیان کند، حجت و دلیل خدا بر آنان اقامه می‌شود.

﴿فَيُضِلُّ ٱللَّهُ مَن يَشَآءُ﴾سپس خداوند هرکس را که بخواهد گمراه می‌سازد، و هرکس را بخواهد هدایت می‌کند، همان کسانی که رحمت خویش را به آنان اختصاص داده‌است.

﴿وَهُوَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ﴾و او نیرومند و فرزانه است. از جمله نیرومندی و قدرت او ا ین است که تنها او هدایت می‌نماید و گمراه می‌سازد، و دل‌ها را به هر سو که بخواهد می‌گرداند. و از جمله حکمت الهی این است که هدایت نمودن و گمراه ساختن را در جایگاه مناسب آن قرار می‌دهد. یعنی هرکس که شایستگی هدایت یافتن را داشته باشد هدایت می‌کند و هرکس که شایستگی هدایت را نداشته باشد گمراه می‌سازد.

از این آیۀ کریمه استنباط می‌شود که آموزش و یادگیری علوم عربی که سبب روشن شدن مفهوم سخن خدا و پیامبر می‌شود امری مطلوب و مورد پسند خداوند می‌باشد، زیرا آنچه خداوند بر پیامبرش نازل نموده است. جز به وسیله این علوم درک نمی‌شود، مگر در شرایطی که مردم به این علم نیاز نداشته باشند و این وقتی است که عربی را تمرین کرده و از دوران کودکی با فراگیری این زبان آشنا شوند، و تبدیل به ملکه آنها گشته و به آن خوی بگیرند، پس در این هنگام نیازی نیست که برای یادگیری آن وقت و زمانی را صرف کنند و آنها صلاحیت خواهند داشت تا کلام خدا و پیامبرش را مستقیماً بفهمند، آن طور که اصحاب شآن را فهم کردند.

آیه‌های ۶-۵:

﴿وَلَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا مُوسَىٰ بِ‍َٔايَٰتِنَآ أَنۡ أَخۡرِجۡ قَوۡمَكَ مِنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِ وَذَكِّرۡهُم بِأَيَّىٰمِ ٱللَّهِۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّكُلِّ صَبَّارٖ شَكُورٖ٥﴾[إبراهیم: ۵]. «و همانا موسی را با نشانه‌های خود فرستادیم (و به او گفتیم): که قوم خویش را از تاریکی‌ها به‌سوی نور بیرون آور و آنان را به نعمت‌ها و مصیبت‌های خدا در روزهای الهی پند ده. بی‌گمان در این برای هر شکیبایی سپاس‌گزاری عبرت‌ها است».

﴿وَإِذۡ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوۡمِهِ ٱذۡكُرُواْ نِعۡمَةَ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ إِذۡ أَنجَىٰكُم مِّنۡ ءَالِ فِرۡعَوۡنَ يَسُومُونَكُمۡ سُوٓءَ ٱلۡعَذَابِ وَيُذَبِّحُونَ أَبۡنَآءَكُمۡ وَيَسۡتَحۡيُونَ نِسَآءَكُمۡۚ وَفِي ذَٰلِكُم بَلَآءٞ مِّن رَّبِّكُمۡ عَظِيمٞ٦﴾[إبراهیم: ۶]. «و آنگاه که موسی به قومش گفت: نعمت خدا را بر خویشتن به یاد آورید آن زمان که شما را از فرعونیان نجات داد که بدترین عذاب را به شما می‌رساندند، و پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده نگاه می‌داشتند، و در این امر آزمایش بزرگی از جانب پروردگارتان بود».

خداوند متعال خبر می‌دهد که موسی را با معجزه و نشانه‌های بزرگش فرستاد که بر راست بودن و صحت آنچه او آورده بود دلالت می‌نمود، و او را به انجام دادن چیزی مامور کرد که پیامبرش محمد صو سایر پیامبران را بدان فرمان داده بود : ﴿أَنۡ أَخۡرِجۡ قَوۡمَكَ مِنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِ﴾که قوم خویش را از تاریکی‌ها به‌سوی نور بیرون آور. یعنی از تاریکی‌های جهالت و کفر و فروغ آن به‌سوی نور علم و ایمان و توابع آن. ﴿وَذَكِّرۡهُم بِأَيَّىٰمِ ٱللَّهِ﴾و نعمت و احسانی که خداوند نسبت به آنان ارزانی داشته و روزهای سختی که بر کافران سپری شده است را به آنان یادآوری کن تا سپاسگزاری نعمت‌هایش باشند و از عذاب او بپرهیزند. ﴿إِنَّ فِي ذَٰلِكَ﴾بی‌گمان در این روزهای الهی که بر بندگان سپری شده است، ﴿لَأٓيَٰتٖ لِّكُلِّ صَبَّارٖ شَكُورٖ﴾برای هر شکیبای سپاسگزاری نشانه‌هاست. یعنی کسانی که در سختی‌ها و تنگندستی و ناخوشی شکیبایی می‌ورزند و در دوران برخورداری از خوشی و نعمت شکرگزارند.

همانا از طریق روزهای (خوشی و نا خوشی که) خدا (بر آنان آورده بود) بر کمال قدرت و احسان فراگیر و کمال عدالت و حکمت خدا استدلال می‌شود، بنابر این موسی دستور پروردگارش را اطاعت نمود و نعمت‌هایی را که خداوند به آنان داده بود به آنان گوشزد کرده و گفت: ﴿ٱذۡكُرُواْ نِعۡمَةَ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ﴾با دل و زبانتان نعمت‌های خدا را بر خویشتن یاد کنید. ﴿إِذۡ أَنجَىٰكُم مِّنۡ ءَالِ فِرۡعَوۡنَ يَسُومُونَكُمۡ سُوٓءَ ٱلۡعَذَابِ﴾آنگاه که شما را از فرعونیان نجات داد که بدترین و سخت‌ترین عذاب را به شما می‌رساندند، و آن را اینگونه تفسیر نمود: ﴿وَيُذَبِّحُونَ أَبۡنَآءَكُمۡ وَيَسۡتَحۡيُونَ نِسَآءَكُمۡ﴾و پسرانتان را سر می‌بریدند و دخترانتان را زنده نگاه داشته و آنها را نمی‌کشتند. ﴿وَفِي ذَٰلِكُم﴾و در این (امر که عبارت است از) نجات دادن شما از عذاب، ﴿بَلَآءٞ مِّن رَّبِّكُمۡ عَظِيمٞ﴾نعمت بزرگی است از جانب پروردگارتان یا به عبارت دیگر این عذابی که شما از جانب فرعون و گروهش بدان مبتلا شدید آزمایش بزرگی از جانب خداوند بود تا روشن سازد که آیا پند می‌پذیرید یا نه؟

آیه‌ی ۷:

﴿وَإِذۡ تَأَذَّنَ رَبُّكُمۡ لَئِن شَكَرۡتُمۡ لَأَزِيدَنَّكُمۡۖ وَلَئِن كَفَرۡتُمۡ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٞ٧﴾[إبراهیم: ۷]. «و آنگاه که پروردگارتان اعلام داشت که اگر سپاسگزاری کنید (نعمت و برکات) شما را افزون کنم و اگر کفر بورزید بی‌گمان عذاب من بسیار سخت است».

موسی با تحریک و تشویق نمودن آنان بر سپاسگزاری نعمت‌های خداوند، به آنان فرمود: ﴿وَإِذۡ تَأَذَّنَ رَبُّكُمۡ﴾و به یاد آورید آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد و وعده داد که، ﴿لَئِن شَكَرۡتُمۡ لَأَزِيدَنَّكُمۡ﴾اگر سپاسگزاری کنید و شکر نعمت‌هایم را به جای آورید، نعمت خود را بر شما افزون می‌کنم و شما را از نعمت‌های خویش بیشتر بهره‌مند می‌سازم، ﴿وَلَئِن كَفَرۡتُمۡ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٞ﴾و اگر کفر بورزید بی‌گمان عذاب من بسیار سخت است. و از جملۀ عذاب الهی این است که نعمتی را که به آنها بخشیده است از دست آنان بگیرد. و شکر نعمت یعنی این‌که آدمی قلباً به نعمت‌های خدا اعتراف کند و خدا را به خاطر آن ستایش نماید و آنها را در راه خشنودی خداوند متعال صرف کند و کفر نعمت بر عکس این است.

آیه‌ی ۸:

﴿وَقَالَ مُوسَىٰٓ إِن تَكۡفُرُوٓاْ أَنتُمۡ وَمَن فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا فَإِنَّ ٱللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ٨﴾[إبراهیم: ۸]. «و موسی گفت: اگر شما و تمامی کسانی که در روی زمین زندگی می‌کنند همگی کفر بورزید، (بدانید) که خداوند بی‌نیاز و ستوده است».

﴿وَقَالَ مُوسَىٰٓ إِن تَكۡفُرُوٓاْ أَنتُمۡ وَمَن فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا﴾و (به یاد آورید آنگاه که) موسی گفت: اگر شما و تمامی کسانی که در روی زمین به سر می‌برند همگی کفر بورزید، هرگز نمی‌توانید کمترین زیانی را به خدا برسانید. ﴿فَإِنَّ ٱللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾زیرا خداوند بی‌نیاز و ستوده است. پس انجام طاعت و عبادت بر پادشاهی او نمی‌افزاید و نافرمانی و عصیان چیزی از سلطنت وی نمی‌کاهد. و او کاملاً بی‌نیاز است و در ذات و اسما و صفات و کا رهایش ستوده است و تمام صفت‌های خوب و کمال را داراست و تمام نام‌های‌ نیک و کارهای زیبا از آن اوست.

آیه‌ی ۹:

﴿أَلَمۡ يَأۡتِكُمۡ نَبَؤُاْ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ قَوۡمِ نُوحٖ وَعَادٖ وَثَمُودَ وَٱلَّذِينَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡ لَا يَعۡلَمُهُمۡ إِلَّا ٱللَّهُۚ جَآءَتۡهُمۡ رُسُلُهُم بِٱلۡبَيِّنَٰتِ فَرَدُّوٓاْ أَيۡدِيَهُمۡ فِيٓ أَفۡوَٰهِهِمۡ وَقَالُوٓاْ إِنَّا كَفَرۡنَا بِمَآ أُرۡسِلۡتُم بِهِۦ وَإِنَّا لَفِي شَكّٖ مِّمَّا تَدۡعُونَنَآ إِلَيۡهِ مُرِيبٖ٩﴾[إبراهیم: ۹]. «آیا خبر کسانی‌که پیش از شما بودند (مانند) قوم نوح، عاد، ثمود، و کسان دیگری که پس از ایشان آمدند (و) به جز خدا کسی از آنان خبر ندارد، به شما نرسیده است؟ پیامبرانشان با معجزات (فراوان) به نزد آنان آمدند آنگاه دستانشان را در دهان‌هایشان نهادند و گفتند: ما به آنچه شما بدان مأموریت یافته‌اید باور نداریم و از آنچه ما را بدان فرا می‌خوانید سخت در شک هستیم».

خداوند متعال بندگانش را بیم می‌دهد، و به بیان عذابهایی می‌پردازد که بر امت‌های تکذیب کننده وارد کرده است، آنگاه که پیامبرانشان به نزد آنها آمدند اما آنان را تکذیب کردند و خداوند در همین دنیا آنها را به عذابی که مردم آن را دیده و شنیده‌اند گرفتار نمود، پس فرمود: ﴿أَلَمۡ يَأۡتِكُمۡ نَبَؤُاْ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ قَوۡمِ نُوحٖ وَعَادٖ وَثَمُودَ﴾آیا خبر کسانی که پیش از شما بودند مانند قوم نوح، عاد، ثمود که خداوند داستانشان را در کتباش بیان نموده و آن را شرح داده است به شما نرسیده است؟ ﴿وَٱلَّذِينَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡ لَا يَعۡلَمُهُمۡ إِلَّا ٱللَّهُ﴾و کسان دیگری که پس از ایشان آمدند و چون زیاد بودند سرگذشت آنان از میان رفته است و کسی جز خدا آن‌را نمی‌داند. پس ایشان همه ﴿جَآءَتۡهُمۡ رُسُلُهُم بِٱلۡبَيِّنَٰتِ﴾پیامبرانشان با دلایلی روشن که بر راستی آنچه آورده بودند دلالت می‌نمود که به نزدشان آمدند و خداوند هیچ پیامبری را نرستاده مگر این‌که به او نشانه‌ها و معجزاتی داده‌است که انسان‌ها با مشاهدۀ چنان معجزاتی ایمان می‌آورند. پس هنگامی که پیامبرانش با معجزات و دلایل روشن به نزدشان آمدند فرمان نبردند بلکه با خود بزرگ بینی آن را رد نمودند. ﴿فَرَدُّوٓاْ أَيۡدِيَهُمۡ فِيٓ أَفۡوَٰهِهِمۡ﴾و دستانشان را در دهان‌هایشان نهادند یعنی به آنچه که پیامبران آورده بودند ایمان نیاوردند و لب به سخنی نگشودند که بر ایمانشان دلالت نماید. همچنانکه خداوند فرموده است: ﴿يَجۡعَلُونَ أَصَٰبِعَهُمۡ فِيٓ ءَاذَانِهِم مِّنَ ٱلصَّوَٰعِقِ حَذَرَ ٱلۡمَوۡتِ﴾[البقرة: ۱۹]. «انگشتان خود را از نهیبت آذرخش و بیم مرگ در گوش‌هایشان فرو می‌برند».

﴿وَقَالُوٓاْ﴾و به صراحت به پیامبران گفتند : ﴿إِنَّا كَفَرۡنَا بِمَآ أُرۡسِلۡتُم بِهِۦ وَإِنَّا لَفِي شَكّٖ مِّمَّا تَدۡعُونَنَآ إِلَيۡهِ مُرِيبٖ﴾بدون شک ما به آنچه بدان فرستاده شده‌اید باور نداریم و از آنچه که ما را به آن فرا می‌خوانید سخت در شک هستیم. اما آنها در این سخن دروغ می‌گفتند و بر خود ستم کردند. .

آیه‌ی ۱۰:

﴿قَالَتۡ رُسُلُهُمۡ أَفِي ٱللَّهِ شَكّٞ فَاطِرِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ يَدۡعُوكُمۡ لِيَغۡفِرَ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمۡ وَيُؤَخِّرَكُمۡ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗىۚ قَالُوٓاْ إِنۡ أَنتُمۡ إِلَّا بَشَرٞ مِّثۡلُنَا تُرِيدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعۡبُدُ ءَابَآؤُنَا فَأۡتُونَا بِسُلۡطَٰنٖ مُّبِينٖ١٠﴾[إبراهیم: ۱۰]. «پیامبران‌شان گفتند: آیا دربارۀ خداوند آفرینندۀ آسمان‌ها و زمین شک و تردیدی وجود دارد؟! او شما را فرا می‌خواند تا گناهانتان را ببخشاید و تا مدتی معین شما را مهلت دهد. گفتند: شما جز انسانهایی همچون ما نیستید، می‌خواهید ما را از آنچه پدرانمان می‌پرستیدند باز دارید، پس برای ما دلیلی آشکار بیاورید».

بنابراین پیامبرانشان به آنان گفتند: ﴿أَفِي ٱللَّهِ شَكّٞ﴾آیا در وجود خداوند شک و تردیدی هست؟! یعنی وجود خداوند آشکارترین و روشن‌ترین موضوع است، پس هرکس در وجود خداند که آفرینندۀ آسمان‌ها و زمین است شک کند، ﴿فَاطِرِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ﴾خداوندی که هستی هر چیزی متکی به هستی اوست، چنین کسی به هیچ امر معروفی یقین ندارد و حتی امور محسوس را نیز انکار می‌کند. بنابر این پیامبران با آنان بر اساس سخن کسی سخن گفته‌اند که در وجود خدا تردیدی نداشته و در آن شک نمی‌کند. ﴿لِيَغۡفِرَ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمۡ وَيُؤَخِّرَكُمۡ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى﴾تا شما را به خاطر پذیرش دعوتش با برخوردار نمودنتان از پاداش دنیا و آخرت مورد عنایت قرار دهد. پس خداوند شما را فرا نمی‌خواند تا به خاطر عبادت شما سودی به وی برسد، بلکه سود و نفع آن به خود شما باز می‌گردد. ولی آنها پاسخ پیامبرانشان را همچون بی‌خردان دادند، ﴿قَالُوٓاْ﴾و گفتند: ﴿إِنۡ أَنتُمۡ إِلَّا بَشَرٞ مِّثۡلُنَا﴾شما هم انسانهایی مانند ما هستید پس چگونه افتخار نبوت و پیامبری را دارید؟ ﴿تُرِيدُونَ أَن تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعۡبُدُ ءَابَآؤُنَا﴾می‌خواهید ما را از آنچه پدرانمان می‌پرستیدند باز دارید. پس چگونه نظرات و خط مشی آنان‌را به خاطر نظر شما رها کنیم؟ و چگونه از شما فرمان ببریم در حالی که شما انسانهایی همچون ما هستید. ﴿فَأۡتُونَا بِسُلۡطَٰنٖ مُّبِينٖ﴾پس برای ما دلیلی آشکار بیاورید. منظورشان دلیل و حجتی بود که آنها خودشان پیشنهاد می‌کردند، وگرنه قبلاً بیان شد که پیامبران‌شان با معجزه‌ها و دلایلی روشن نزد آنان آمدند.

آیه‌ی ۱۱:

﴿قَالَتۡ لَهُمۡ رُسُلُهُمۡ إِن نَّحۡنُ إِلَّا بَشَرٞ مِّثۡلُكُمۡ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يَمُنُّ عَلَىٰ مَن يَشَآءُ مِنۡ عِبَادِهِۦۖ وَمَا كَانَ لَنَآ أَن نَّأۡتِيَكُم بِسُلۡطَٰنٍ إِلَّا بِإِذۡنِ ٱللَّهِۚ وَعَلَى ٱللَّهِ فَلۡيَتَوَكَّلِ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ١١﴾[إبراهیم: ۱۱]. «پیامبران‌شان به آنان گفتند: ما جز بشری مثل شما نیستیم، ولی خدا بر هر یک از بندگانش که بخواهد منت می‌نهد، و ما را نسزد که جز به اذن خدا برای شما حجتی بیاوریم، و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند».

﴿قَالَتۡ لَهُمۡ رُسُلُهُمۡ﴾پیامبران‌شان در جواب پیشنهاد و اعتراض آنان گفتند : ﴿إِن نَّحۡنُ إِلَّا بَشَرٞ مِّثۡلُكُمۡ﴾درست است که مانند شما انسان هستیم، ﴿وَلَٰكِنَّ﴾اما انسان بودن ما نباید سبب شود حقی را که آورده‌ایم نپذیرید زیرا ﴿ٱللَّهَ يَمُنُّ عَلَىٰ مَن يَشَآءُ مِنۡ عِبَادِهِ﴾خداوند بر هرکس از بندگانش که بخواهد منت می‌نهد، خداوند با وحی و رسالت خویش بر ما منت نهاده است و این فضل واحسان اوست و هیچ‌کس نمی‌تواند فضل الهی را محدود نماید و او را از این کار منع کند.

و به آنچه آورده‌ایم بنگرید، اگر حق بود آن را بپذیریم و اگر غیر از این بود که نپذیرند. و انسان بودن ما را دلیلی برای رد کردن آنچه آورده‌ایم قرار ندهید. و در خصوص این‌که می‌گویند: ﴿فَأۡتُونَا بِسُلۡطَٰنٖ مُّبِينٖ﴾برای ما دلیلی آشکار بیاورید، باید بگوییم که این کار در دست ما نیست و ما اختیاری نداریم. ﴿وَمَا كَانَ لَنَآ أَن نَّأۡتِيَكُم بِسُلۡطَٰنٍ إِلَّا بِإِذۡنِ ٱللَّهِ﴾و برای ما ممکن نیست که دلیلی برایتان بیاوریم مگر به اجازۀ خدا پس اوست که اگر بخواهد آن را برایتان می‌آورد، و اگر نخواهد آن را نمی‌آورد، و او جز به مقتضای حکمت و رحمتش عمل نمی‌کند.

﴿وَعَلَى ٱللَّهِ فَلۡيَتَوَكَّلِ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ﴾و مؤمنان باید به خدا توکل کنند و بس، پس در جلب منافع و دفع آسیب و زیان باید به او تکیه نمایند، خداوند کافی است و قدرت و احسان فراگیر دارد، پس مومنان بر خدا توکل می‌کنند و گشایش امور خود را از وی می‌طلبند. و توکل مومنان به مقدار ایمانی است که از آن برخوردارند.

آیه‌ی ۱۲:

﴿وَمَا لَنَآ أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى ٱللَّهِ وَقَدۡ هَدَىٰنَا سُبُلَنَاۚ وَلَنَصۡبِرَنَّ عَلَىٰ مَآ ءَاذَيۡتُمُونَاۚ وَعَلَى ٱللَّهِ فَلۡيَتَوَكَّلِ ٱلۡمُتَوَكِّلُونَ١٢﴾[إبراهیم: ۱۲]. «و چرا بر خداوند توکل نکنیم، حال آنکه او ما را به راهمان رهنمود کرده است؟! و قطعاً بر آزاری که به ما می‌رسانید شکیبایی می‌نماییم، و توکل کنندگان باید فقط بر خدا توکل کنند».

پس توکل واجب، و از لوازم ایمان و از عبادت‌های بزرگی است که خداوند آن را دوست دارد، چون سایر عبادت‌ها به آن وابسته‌اند. ﴿وَمَا لَنَآ أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى ٱللَّهِ وَقَدۡ هَدَىٰنَا﴾و چه چیزی ما را باز می‌دارد که بر خدا توکل کنیم، حال آنکه او ما بر راه حق و هدایت هستیم؟ و هرکس که بر راه حق و هدایت باشد این امر موجب توکل وی می‌شود، نیز اطلاع داشتن از این‌که «خداوند عهده دار یاری رساندن و رزق دادن به شخص هدایت یافته می‌باشد». موجب می‌گردد که آدمی توکل داشته باشد. بر خلاف کسی که بر حق هدایت نباشد، چس خداوند ضامن هدایت او نیست. چرا که حال او با حال کسی که متوکل است، تناقض دارد.

پیامبران در این سخن به معجزه‌ی بزرگی اشاره می‌نمیاند و قوم خود را متوجه آن می‌سازند و آن این است که اغلب اقوام دارای قدرت و نیرو هستند، پس پیامبران آنها را به مبارزه می‌طلبند که ما بر خدا توکل نموده و خداوند توطئه و مکر شما را از ما دور می‌نماید. و یقین داریم که از ما حمایت می‌کند و خداوند پیامبران را از شر اقوامشان نجات داد هر چند که اقوام‌شان نهایت کوشش خود را کردند تا پیامبران را از بین ببرند و نور حق را خاموش کنند. همانند سخن نوح که به قومش گفت: [یونس: ۷۱]. ﴿يَٰقَوۡمِ إِن كَانَ كَبُرَ عَلَيۡكُم مَّقَامِي وَتَذۡكِيرِي بِ‍َٔايَٰتِ ٱللَّهِ فَعَلَى ٱللَّهِ تَوَكَّلۡتُ فَأَجۡمِعُوٓاْ أَمۡرَكُمۡ وَشُرَكَآءَكُمۡ ثُمَّ لَا يَكُنۡ أَمۡرُكُمۡ عَلَيۡكُمۡ غُمَّةٗ ثُمَّ ٱقۡضُوٓاْ إِلَيَّ وَلَا تُنظِرُونِ﴾[یونس: ۷۱]. «ای قوم من اگر ماندن من و اندرز دادن من به آیات خداف بر شما گران آمده است، (پس بدانید که) بر خداوند توکل نموده‌ام. بنابر این در کارتان با شریکانتان همدست شوید و در کارتان تردید نداشته باشید، سپس هر اندازه برایتان امکان دارد در رساندن عقوبت و بدی به من دریغ نکنید و یک ساعت از روز نیز به من مهلت ندهید».

و سخن هود ÷ که گفت: ﴿. . . إِنِّيٓ أُشۡهِدُ ٱللَّهَ وَٱشۡهَدُوٓاْ أَنِّي بَرِيٓءٞ مِّمَّا تُشۡرِكُونَ٥٤ مِن دُونِهِۦۖ فَكِيدُونِي جَمِيعٗا ثُمَّ لَا تُنظِرُونِ٥٥﴾[هود: ۵۴-۵۵]. «من خدا را گواه می‌گیرم و شما (هم) گواه باشید که من از آنچه انباز خدا می‌کنید بیزارم. پس همگی علیه من مکر ورزید ومرا مهلت ندهید».

﴿وَلَنَصۡبِرَنَّ عَلَىٰ مَآ ءَاذَيۡتُمُونَا﴾همچنان که دعوت و پند و موعظۀ شما ادامه خواهیم داد، و به اذیتی که از جانب شما به ما می‌رسد عادت خواهیم کرد و با آن خواهیم ساخت، تا خداوند ما را مورد عنایت خویش قرار دهد و شاید شما را نیز هدایت نماید و موعظۀ مستمر باعث هدایت شما شود. ﴿وَعَلَى ٱللَّهِ فَلۡيَتَوَكَّلِ ٱلۡمُتَوَكِّلُونَ﴾و توکل کنندگان باید فقط بر خدا توکل نمیاند، زیرا توکل بر خداوند کلید هر خیر و نیکی است. و بدان که توکل پیامبران †در بالاترین حد و مرتبه قرار دارد، و آن توکل بر خدا در اقامۀ دین و یاری کردن آن و هدایت بندگان خدا دور کردن گمراهی از آنان است، و این کامل‌ترین نمونه‌ی توکل می‌باشد.

آیه‌ی ۱۷-۱۳:

﴿وَقَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لِرُسُلِهِمۡ لَنُخۡرِجَنَّكُم مِّنۡ أَرۡضِنَآ أَوۡ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَاۖ فَأَوۡحَىٰٓ إِلَيۡهِمۡ رَبُّهُمۡ لَنُهۡلِكَنَّ ٱلظَّٰلِمِينَ١٣﴾[إبراهیم: ۱۳]. «و کافران به پیامبران‌شان گفتند: البته شما را از سرزمین خودمان بیرون می‌کنیم مگر این‌که به آیین ما باز آیید. پس پروردگارشان به آنان وحی کرد که حتماً ستمکاران را نابود می‌کنیم».

﴿وَلَنُسۡكِنَنَّكُمُ ٱلۡأَرۡضَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡۚ ذَٰلِكَ لِمَنۡ خَافَ مَقَامِي وَخَافَ وَعِيدِ١٤﴾[إبراهیم: ۱۴]. «و پس از آنان شما را در این سرزمین ساکن خواهیم کرد. این از آن کسانی است که از جاه و جلال من بترسند و از تهدید من بهراسند».

﴿وَٱسۡتَفۡتَحُواْ وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٖ١٥﴾[إبراهیم: ۱۵]. «و کافران طلب پیروزی کردند و هر گردنکش باطل گرایی ناکام گشت».

﴿مِّن وَرَآئِهِۦ جَهَنَّمُ وَيُسۡقَىٰ مِن مَّآءٖ صَدِيدٖ١٦﴾[إبراهیم: ۱۶]. «پشت سر او جهنم است و از خونابۀ دوزخیان به او نوشانده می‌شود».

﴿يَتَجَرَّعُهُۥ وَلَا يَكَادُ يُسِيغُهُۥ وَيَأۡتِيهِ ٱلۡمَوۡتُ مِن كُلِّ مَكَانٖ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٖۖ وَمِن وَرَآئِهِۦ عَذَابٌ غَلِيظٞ١٧﴾[إبراهیم: ۱۷]. «آن ‌را جرعه جرعه می‌نوشد و به هیچ وجه گوارایش نمی‌یابد و مرگ از هرسو به سراغش می‌آید، حال آنکه نمی‌میرد، و عذاب سختی فراروی اوست».

پس از آنکه خداوند متعال دعوت پیامبران و استمرار و خسته نشدن آنها را در امر دعوت متذکر شد، آخرین حالتی را که آنها در این مسیر با آن مواجه شدند بیان کرد و فرمود: ﴿وَقَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لِرُسُلِهِمۡ﴾و کافران پیامبرانشان را تهدید کردند و گفتند:﴿لَنُخۡرِجَنَّكُم مِّنۡ أَرۡضِنَآ أَوۡ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا﴾البته شما را از سرزمین خودمان بیرون می‌کنیم مگر این‌که به آیین ما باز آیید، و این نهایت انکار و عناد است، به گونه‌ای که دیگر امیدی به هدایت آنان نیست، چون آنها تنها به اعراض و روی گردانی از هدایت اکتفا نکردند، بلکه پیامبران را تهدید نمودند که آنها را از سرزمینشان بیرون خواهند کرد. و کافران سرزمین را از آن خود می‌دانستند و گمان بردند که پیامبران در آن حقی ندارند، و این بزرگ‌ترین ستم است، زیرا خداوند بندگانش را در زمین مستقر نموده و آنها را دستور داده است تا او را پرستش نمایند، و زمین و آنچه را که در آن وجود دارد برای بندگانش مسخر نموده است تا با است،اده از امکانات موجود در آن به عبادت خدا بپردازند و از آن برای عبادت الهی کمک بگیرند.

پس هرکس از امکانات موجود در زمین برای عبادت خدا مکمک بگیرد برای او حلال است و مورد پیگیری قرار نخواهد گرفت و هرکس از امکانات زمین در راستای کفر و ارتکاب گناهان کمک بگیرد، امکانات زمین تنها از آن او نیست و است،اده از آن برای وی جایز نمی‌باشد. پس دانسته شد که دشمنان پیامبر در حقیقت بهره‌ای از زمین ندارند تا او را تهدید کنند که وی را از آن بیرون کنندو اگر به عرف مردم باز گردیم می‌بینیم که پیامبران †ساکنان سرزمین اقوامشان بوده و جزئی از آن مردمان به حساب آمده‌اند، پس برای چه آنها را از حق صریح و روشن باز می‌دارند؟ آیا این جز ناجوانمردی و بی‌دینی کامل چیز دیگری می‌تواند باشد؟

بنابراین وقتی که علیه پیامبران چنین توطئه‌ای کردند چیزی جز این باقی نماند که خداوند فرمانش را اجرا نماید و دوستانش را یاری کند، ﴿فَأَوۡحَىٰٓ إِلَيۡهِمۡ رَبُّهُمۡ لَنُهۡلِكَنَّ ٱلظَّٰلِمِينَ﴾پس پروردگارشان به آنان وحی کرد که حتماً ستمگران را با انواع عذابها نابود می‌کنیم. ﴿وَلَنُسۡكِنَنَّكُمُ ٱلۡأَرۡضَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡۚ ذَٰلِكَ﴾و همانا شما را پس از آنان در این سرزمین ساکن خواهیم کرد. این سرانجام نیکو که خداوند بر پیامبران و پیروانشان قرار داد، ﴿لِمَنۡ خَافَ مَقَامِي﴾پاداش کس است که از جاه و جلال من بترسند و همواره خداوند را طوری عبادت کند که انگار او را می‌بیند، و او را مراقب رفتار و کردار خویش می‌داند، ﴿وَخَافَ وَعِيدِ﴾و از آنچه که گناهکاران بدان تهدید کرده‌ام، بهراسد، و این هراسیدن باعث شود تا از آنچه که خدا می‌پسندد دست نگاه دارد و به انجام کارهایی که خداوند دوست دارد مبادرت ورزد.

﴿وَٱسۡتَفۡتَحُواْ﴾و کافران طلب پیروزی کردند، یعنی آنها بودند که در مورد فیصلۀ خداوند در میان دوستان و دشمنانش شتاب ورزیدند، پس آنچه را که خواستند به نزد آنها آمد. وگرنه، خداوند دانا و بردبار است و هرکس را که از او نافرمانی نماید زود عذاب نمی‌دهد. ﴿وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَنِيدٖ﴾و هر گردنکش باطل گرایی ناکام گشت. یعنی هرکس که در مقابل خدا و حق و بندگان خدا گردنکشی کند و در زمین تکبر ورزد و با پیامبران در ستیز و مخالفت وارد شود، در دنیا و آخرت زیانمند خواهد شد.

﴿مِّن وَرَآئِهِۦ جَهَنَّمُ﴾و فراروی این گردنکش باطل گرای جهنم قرار دارد و حتماً وارد ان شده و عذاب سخت‌تر را می‌چشد. ﴿وَيُسۡقَىٰ مِن مَّآءٖ صَدِيدٖ﴾و از خونابۀ که آبی زرد رنگ و بدبو و بسیار داغ است به او نوشانده می‌شود.

﴿يَتَجَرَّعُهُۥ وَلَا يَكَادُ يُسِيغُهُ﴾از فرط تشنگی آن را جرعه جرعه می‌نوشد و نمی‌تواند آن را فرو ببرد، زیرا وقتی آن آب به چهره‌اش نزدیک می‌شود آن را کباب می‌کند و می‌سوزاند، و چون به شکمش برسد روده‌ها یش را تکه تکه می‌نماید، ﴿وَيَأۡتِيهِ ٱلۡمَوۡتُ مِن كُلِّ مَكَانٖ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٖ﴾و انواع عذاب سخت به سراغ او می‌آید و از بس که سخت و سهمگین می‌باشند او را تا سر حد مرگ می‌برند.

اما خداوند چنین تقدیر نموده که آنها نمی‌میرند همانطور که فرموده است: ﴿لَا يُقۡضَىٰ عَلَيۡهِمۡ فَيَمُوتُواْ وَلَا يُخَفَّفُ عَنۡهُم مِّنۡ عَذَابِهَاۚ كَذَٰلِكَ نَجۡزِي كُلَّ كَفُورٖ٣٦ وَهُمۡ يَصۡطَرِخُونَ فِيهَا﴾[فاطر: ۳۶-۳۷]. «مرگ به سراغ‌شان نمی‌آید، و عذاب آنان تخفیق نمی‌یابد، و هر کافری را چنین عذاب می‌دهیم و آنان در جهنم فریاد سر می‌دهند». ﴿وَمِن وَرَآئِهِ﴾و فرا روی این گردنکش باطل گرای، ﴿عَذَابٌ غَلِيظٞ﴾عذاب سختی است. یعنی عذابی قوی و سخت که حالت و شدت آن را کسی جز خداوند نمی‌داند.

آیه‌ی ۱۸:

﴿مَّثَلُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمۡۖ أَعۡمَٰلُهُمۡ كَرَمَادٍ ٱشۡتَدَّتۡ بِهِ ٱلرِّيحُ فِي يَوۡمٍ عَاصِفٖۖ لَّا يَقۡدِرُونَ مِمَّا كَسَبُواْ عَلَىٰ شَيۡءٖۚ ذَٰلِكَ هُوَ ٱلضَّلَٰلُ ٱلۡبَعِيدُ١٨﴾[إبراهیم: ۱۸]. «مثال آنانکه به پروردگارشان کفر ورزیدند کردارشان همچون خاکستری است که تند بادی در یک روز طوفانی بر آن وزیده باشد، به چیزی از آنچه در دنیا انجام داده‌اند دست نمی‌یابند. این گمراهی دور (ودرازی) است».

خداوند متعال از اعمالی که کفار برای خدا انجام داده ند خبر می‌دهد، و این‌که آن اعمال در بطلان و از بین رفتن همانند خاکستری است که ریزترین و سبک‌ترین یچز است، هرگاه در روز طوفانی باد تندی بر آن بوزد آن را با خود می‌برد و نا بود می‌شود. پس بدین‌گونه اعمال کافران را از بین می‌برد. ﴿لَّا يَقۡدِرُونَ مِمَّا كَسَبُواْ عَلَىٰ شَيۡءٖ﴾به چیزی از آنچه در دنیا انجام داده‌اند دست نمی‌یابند، و حتی اعمالی که در دنیا انجام داده‌اند به اندازه‌ی ذره‌ای دستگیر آنها نمی‌شود، چون بر اساس کفر و تکذیب انجام گرفته است. ﴿ذَٰلِكَ هُوَ ٱلضَّلَٰلُ ٱلۡبَعِيدُ﴾این است گمراهی دور و دراز، زیرا کوشش آنها باطل گشت و کارشان از بین رفت و نابود شد. با منظور کارهایی است که کافران علیه اهل حق انجام می‌دادند و کوشش می‌کردند حق را در نطفه خفه کنند، اما مکرشان به خود آنان برگشت و آنها هرگز نتوانستند به خدا و پیامبران و لشکر حق زیانی برسانند.

آیه‌ی ۲۱-۱۹:

﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ بِٱلۡحَقِّۚ إِن يَشَأۡ يُذۡهِبۡكُمۡ وَيَأۡتِ بِخَلۡقٖ جَدِيدٖ١٩﴾[إبراهیم: ۱۹]. «آیا نمی‌بینی که خداوند آسمان‌ها و زمین را به حق آفریده است، اگر بخواهد شما را از میان می‌برد و آفرینش جدیدی را پدید می‌آورد؟!».

﴿وَمَا ذَٰلِكَ عَلَى ٱللَّهِ بِعَزِيزٖ٢٠﴾[إبراهیم: ۲۰]. «و این کار برای خداوند مشکل نیست».

﴿وَبَرَزُواْ لِلَّهِ جَمِيعٗا فَقَالَ ٱلضُّعَفَٰٓؤُاْ لِلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُوٓاْ إِنَّا كُنَّا لَكُمۡ تَبَعٗا فَهَلۡ أَنتُم مُّغۡنُونَ عَنَّا مِنۡ عَذَابِ ٱللَّهِ مِن شَيۡءٖۚ قَالُواْ لَوۡ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ لَهَدَيۡنَٰكُمۡۖ سَوَآءٌ عَلَيۡنَآ أَجَزِعۡنَآ أَمۡ صَبَرۡنَا مَا لَنَا مِن مَّحِيصٖ٢١﴾[إبراهیم: ۲۱]. «و همه در برابر خداوند حاضر می‌شوند، پس ضعیفان به کسانی که خود را بزرگ می‌پنداشتند می‌گویند: ما پیروان شما بودیم، پس آیا می‌توانید چیزی از عذاب خداوند را از ما دفع کنید؟ می‌گویند: اگر خداوند ما ر اهدایت می‌کرد ما هم شما را هدایت می‌نمودیم، برای ما یکسان است چه بی‌تابی کنیم یا شکیبایی ورزیم هیچ پناه‌گاهی نداریم».

خداوند متعال بندگان را آگاه می‌سازد که ﴿أَنَّ ٱللَّهَ خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ بِٱلۡحَقِّ﴾آسمان‌ها و زمین را به حق آفریده است، تا مردم او را عبادت نمایند و بشناسند و آنان را امر و نهی کند، و با استناد به آفرینش آسمان و زمین و آنچه در میان این دو وجود دارد بر صفات کمال خود استدلال نماید. نیز تا مردمان بدانند آن کسی که آسمان‌ها و زمین را با این گستردگی و بزرگی آفریده است می‌تواند آنها را از نو بیافریند تا آنان را به خاطر نیکی‌ها و بدیهایشان جزا و سزا بدهد، و از انجام چنین کاری ناتوان نیست. بنابر این فرمود: ﴿إِن يَشَأۡ يُذۡهِبۡكُمۡ وَيَأۡتِ بِخَلۡقٖ جَدِيدٖ﴾احتمال دارد که معنی آیه چنین باشد: اگر خداوند بخواهد شما را از میان می‌برد و قومی دیگر را پدید می‌آورد که بیشتر از خداوند فرمان می‌برد و احتمال دارد منظور این باشد که اگر خداوند بخواهد نابودتان می‌کند سپس در روز رستاخیز شما را با آفرینش تازه‌ای باز می‌گرداند، و آنچه از حالات قیامت که پس از این می‌آید این احتمال را تقویت می‌نماید.

﴿وَمَا ذَٰلِكَ عَلَى ٱللَّهِ بِعَزِيزٖ﴾و این کار برای خداوند غیر ممکن نیست. بلکه چنین کاری برای او خیلی آسان است. ﴿مَّا خَلۡقُكُمۡ وَلَا بَعۡثُكُمۡ إِلَّا كَنَفۡسٖ وَٰحِدَةٍ﴾[لقمان: ۲۸]. «آفرینش و زنده کردن پس از مرگتان مانند آفرینش یک نفر است».﴿وَهُوَ ٱلَّذِي يَبۡدَؤُاْ ٱلۡخَلۡقَ ثُمَّ يُعِيدُهُۥ وَهُوَ أَهۡوَنُ عَلَيۡهِ﴾[الروم: ۲۷]. «و او ذاتی است که آفرینش را آغاز می‌نماید، سپس آن تکرار می‌کند و آفریدن دوباره برای او آسانتر است».

﴿وَبَرَزُواْ لِلَّهِ جَمِيعٗا﴾و همه‌ی خلایق در برابر خداوند حاضر می‌گردند آنگاه که در صور دمیده می‌شود، پس مردم از قبرهایشان بیرون می‌آیند و در محضر پروردگار حاضر می‌گردند و در زمینی برابر و هموار و صاف می‌ایستند که هیچ فراز و نشیبی در آن نیست، و پیش خدا حاضر می‌شوند و هیچ‌کس نمی‌تواند از خدا پنهان شود، و چون حاضر شند به جر و بحث می‌پردازند و هریک از خود دفاع می‌نماید و می‌خواهد از سرنوشتی که برای او رقم خورده دفاع کند، ولی چگونه می‌تواند از آن سرنوشت محتوم رهایی یابد؟.

﴿فَقَالَ ٱلضُّعَفَٰٓؤُاْ لِلَّذِينَ ٱسۡتَكۡبَرُوٓاْ﴾و پیروان مقدلین به سانی که خود را بزرگ می‌پنداشتند و مردم از آنها پیروی می‌کردند و رهبران گمراهی و انحراف بودند، می‌گویند: ﴿إِنَّا كُنَّا لَكُمۡ تَبَعٗا﴾ما در دنیا پیروان شما بودیم، ما را به گمراهی دستور داده و آن را برای ما زیبا جلوه داده و ما را فریب دادید. ﴿فَهَلۡ أَنتُم مُّغۡنُونَ عَنَّا مِنۡ عَذَابِ ٱللَّهِ مِن شَيۡءٖ﴾پس آیا می‌توانید چیزی از عذاب خداوند را از ما دور کنید، گرچه به اندازۀ ذره‌ای باشد؟ ﴿قَالُواْ﴾کسانی که از آنها پیروی می‌شد و رئیس و پیشوا بودند، می‌گویند: ﴿أَغۡوَيۡنَٰهُمۡ كَمَا غَوَيۡنَا﴾[القصص: ۶۳]. «آنها را گول زدیم همانطور که خود فریب خوردیم» و ﴿لَوۡ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ لَهَدَيۡنَٰكُمۡ﴾اگر خداوند ما را هدایت می‌کرد ما هم شما را هدایت می‌نمودیم، پس هیچ‌کس برای دیگری نمی‌تواند کاری بکند. ﴿سَوَآءٌ عَلَيۡنَآ أَجَزِعۡنَآ﴾برای ما یکسان است در مقابل عذاب چه بی‌تابی کنیم، ﴿أَمۡ صَبَرۡنَا﴾یا شکیبایی ورزیم. ﴿مَا لَنَا مِن مَّحِيصٖ﴾هیچ پناهگاهی نداریم که به آن پناه ببریم و از عذاب خدا به‌سوی آن بگریزیم.

آیه‌ی ۲۲:

﴿وَقَالَ ٱلشَّيۡطَٰنُ لَمَّا قُضِيَ ٱلۡأَمۡرُ إِنَّ ٱللَّهَ وَعَدَكُمۡ وَعۡدَ ٱلۡحَقِّ وَوَعَدتُّكُمۡ فَأَخۡلَفۡتُكُمۡۖ وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيۡكُم مِّن سُلۡطَٰنٍ إِلَّآ أَن دَعَوۡتُكُمۡ فَٱسۡتَجَبۡتُمۡ لِيۖ فَلَا تَلُومُونِي وَلُومُوٓاْ أَنفُسَكُمۖ مَّآ أَنَا۠ بِمُصۡرِخِكُمۡ وَمَآ أَنتُم بِمُصۡرِخِيَّ إِنِّي كَفَرۡتُ بِمَآ أَشۡرَكۡتُمُونِ مِن قَبۡلُۗ إِنَّ ٱلظَّٰلِمِينَ لَهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمٞ٢٢﴾[إبراهیم: ۲۲]. «و هنگامی‌که کار به پایان رسید (و کار از کار گذشت) شیطان می‌گوید: خداوند به شما وعدۀ راستین داد و من به شما وعده دادم و با شما خلاف وعده کردم. و من هیچ سلطه‌ای بر شما نداشتم جز این‌که شما را دعوت نمودم و شما هم دعوتم را پذیرفتید. پس مرا سرزنش مکنید و خودتان را سرزنش نمایید، نه به من فریاد شما می‌رسم و نه شما به فریاد من می‌رسید، بی‌گمان به این‌که پیش از این شما مرا شریک خدا می‌دانستید کافرم. بی‌گمان ستمکاران عذاب دردناکی دارند».

﴿وَقَالَ ٱلشَّيۡطَٰنُ﴾و شیطان که به سبب هر شر و بدی است که در دنیا اتفاق اتاده یا می‌افتد، اهل جنم را خطاب می‌کند و از آن بیزاری می‌جوید، ﴿لَمَّا قُضِيَ ٱلۡأَمۡرُ﴾هنگامی که کار به پایان رسید و اهل بهشت وارد بهشت می‌شوند و اهل جهنم وارد جهنم می‌روند، می‌گویند: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَعَدَكُمۡ وَعۡدَ ٱلۡحَقِّ﴾خداوند از طریق پیامبرانش به شما وعدۀ راستین داد اما شما از او پیروی نکردیدف و اگر از او اطاعت می‌کردید به کامیابی بزرگی دست می‌یافتید، ﴿وَوَعَدتُّكُمۡ﴾و من به شما وعدۀ خیر و نیکی دادم، ﴿فَأَخۡلَفۡتُكُمۡ﴾ولی با شما خلاف وعده نمودم. یعنی آرزوهای پوچ و باطلی که در دل شما ایجاد کردم به دست نیامد و هرگز تحقق نیافت.

﴿وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيۡكُم مِّن سُلۡطَٰنٍ﴾و من هیچ دلیلی نداشتم که سخنم را تایید نمایم، ﴿إِلَّآ أَن دَعَوۡتُكُمۡ فَٱسۡتَجَبۡتُمۡ لِي﴾جز این‌که شما را دعوت نمودم و شما هم دعوت مرا پذیرفتید. یعنی شما را به‌سوی خودم فراخواندم و آن را برایتان زیبا جلوه دادم و شما از روی هوای نفس و پیروی از شهوت‌هایتان فراخوان مرا پذیرفتند. ﴿فَلَا تَلُومُونِي وَلُومُوٓاْ أَنفُسَكُم﴾پس مرا سرزنش مکنید بلکه خویشتن را سرزنش نمایید، زیرا سبب گمراهیتان و موجب عقاب و عذاب خودتان بودید. ﴿مَّآ أَنَا۠ بِمُصۡرِخِكُمۡ﴾در این عذابی که شما در آن هستید من نمی‌توانم به فریادتان برسم، ﴿وَمَآ أَنتُم بِمُصۡرِخِيَّ﴾در این عذابی که شما در آن هستید من نمی‌توانم به فریادتان برسم.

﴿إِنِّي كَفَرۡتُ بِمَآ أَشۡرَكۡتُمُونِ مِن قَبۡلُ﴾از این مرا شریک خدا قرار می‌دادید تبری می‌جویم، چرا که من شریک خدا نیستم و اطاعت من واجب نیست.

﴿إِنَّ ٱلظَّٰلِمِينَ لَهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمٞ﴾بی‌گمان آنان که با پیروی از شیطان بر خویشتن ستم کرده‌اند عذاب دردناکی دارند، ودر آن جاودانه می‌مانند.

و این لطف خداوند نسبت به بندگانش است که آنها را از اطاعت شیطان برحذر داشته و آنها را از درهایی که شیطان از آن وارد انسان می‌شود آگاه ساخته است و اهدافی را که شیطان در فراخوانی انسان به‌سوی خود دنبال می‌کند بیان نموده و خبر داده است که شیطان می‌خواهد انسان را وارد جهنم کند. و برای ما بیان نمود وقتی که شیطان و لشکریانش وارد جهنم می‌شوند شیطان اینگونه از آنها اظهار تنفر می‌کند و به شرک آنان کفر می‌ورزد. ﴿وَلَا يُنَبِّئُكَ مِثۡلُ خَبِيرٖ﴾[فاطر: ۱۴]. «و هیچ‌کس تو را مانند خداوند آگاه خبر نمی‌دهد».

و بدان که خداوند در این آیه بیان داشته است که شیطان سلطه‌ای بر انسان ندارد. و در آیه‌ای دیگر فرموده است: ﴿إِنَّمَا سُلۡطَٰنُهُۥ عَلَى ٱلَّذِينَ يَتَوَلَّوۡنَهُۥ وَٱلَّذِينَ هُم بِهِۦ مُشۡرِكُونَ١٠٠﴾[النحل: ۱۰۰]. «همانا سلطۀ شیطان بر کسانی است که او را دوست می‌دارند، و بر کسانی است که او را دوست می‌دارند، و بر کسانی است که برای خدا شریک می‌گیرند». سلطه‌ای که خداود آن را نفی می‌کند سلطۀ حجت و دلیل است، پس شیطان برای توجیه آنچه که مردم را به‌سوی آن دعوت می‌کند اصلاٌ دلیلی ندارد، بلکه شبهات و گناهان را برای انسان می‌آراید، به گونه‌ای که بر ارتکاب گناه جرات می‌نمایند. اما جایی که می‌فرماید: شیطان بر دوستان خود و مشرکین سلطه دارد، شیطان بر دوستان خود و مشرکین سلطه دارد، منظور این است که دوستانش را فریب می‌دهد تا مرتکب گناه شوند و آنها را به‌سوی گناهان می‌کشاند و آنها از راه دوستی با شیطان و پیوستن به حزب و گروهش، وی را بر خود مسلط می‌نمایند، بنابر این شیطان بر مومنان و کسانی که بر پروردگارشان توکل می‌نمایند تسلطی ندارد.

آیه‌ی ۲۳:

﴿وَأُدۡخِلَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَا بِإِذۡنِ رَبِّهِمۡۖ تَحِيَّتُهُمۡ فِيهَا سَلَٰمٌ٢٣﴾[إبراهیم: ۲۳]. «و کسانی‌که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند به باغ‌هایی در آورده می‌شوند که در زیر درختان آن جویبارها روان است، در آنجا به حکم پروردگارشان جاودانه‌اند، درودشان در آنجا سلام گفتن است».

هنگامی که سزا و عذاب ستمگران را بیان کرد، پاداش فرمانبرداران را نیز بیان نمود و فرمود: ﴿وَأُدۡخِلَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ﴾و کسانی‌که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، یعنی در گفتار و عمل و عقیده دین اسلام راپیاده نمودند، ﴿جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ﴾به باغهایی در آورده می‌شوند که در زیر درختان آن جویبارها روان است، و در آن لذت‌ها و شادی‌ها یی است که هیچ چشمی مانند آن را ندیده و هیچ‌گوشی مانند آن‌را نشنیده و به دل هیچ انسانی خطور نکرده است.

﴿خَٰلِدِينَ فِيهَا بِإِذۡنِ رَبِّهِمۡ﴾در آنجا به حکم پروردگارشان برای همیشه می‌مانند. یعنی آنها با اراده و نیروی خود به آنجا نرفته‌اند بلکه به حول و قوه الهی به آن جا درآمده‌اند. ﴿تَحِيَّتُهُمۡ فِيهَا سَلَٰمٌ﴾درودشان در آنجا سلام است. یعنی به همدیگر سلام گفته و درود و سخن خوب رد و بدل می‌کنند.

آیه‌ی ۲۶-۲۴:

﴿أَلَمۡ تَرَ كَيۡفَ ضَرَبَ ٱللَّهُ مَثَلٗا كَلِمَةٗ طَيِّبَةٗ كَشَجَرَةٖ طَيِّبَةٍ أَصۡلُهَا ثَابِتٞ وَفَرۡعُهَا فِي ٱلسَّمَآءِ٢٤﴾[إبراهیم: ۲۴]. «آیا نمی‌دانی که خداوند چگونه مثال می‌زند: سخن خوب و زیبا به درخت پاک و زیبایی می‌ماند که ریشه‌اش استوار و شاخه‌اش در آسمان است».

﴿تُؤۡتِيٓ أُكُلَهَا كُلَّ حِينِۢ بِإِذۡنِ رَبِّهَاۗ وَيَضۡرِبُ ٱللَّهُ ٱلۡأَمۡثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمۡ يَتَذَكَّرُونَ٢٥﴾[إبراهیم: ۲۵]. «حکم پروردگارش در هر زمانی میوۀ خود را می‌دهد، و خداوند این مثالها را برای مردم می‌زند تا پند پذیرند».

﴿وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٖ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ ٱجۡتُثَّتۡ مِن فَوۡقِ ٱلۡأَرۡضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٖ٢٦﴾[إبراهیم: ۲۶]. «و سخن پلید به درخت پلیدی می‌ماند که از روی زمین کنده شده و آن را هیچ قراری نباشد».

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿أَلَمۡ تَرَ كَيۡفَ ضَرَبَ ٱللَّهُ مَثَلٗا كَلِمَةٗ طَيِّبَةٗ﴾آیا ندانسته و ندیده‌ای که خداوند چگونه مثال می‌زند: سخن خوب را که عبارت است از «لا اله الا الله» و فروعات آن است، ﴿كَشَجَرَةٖ طَيِّبَةٍ﴾همچون درخت خوب خرما است، ﴿أَصۡلُهَا ثَابِتٞ﴾ریشه‌اش در زمین استوار است، ﴿وَفَرۡعُهَا فِي ٱلسَّمَآءِ﴾و شاخه‌اش در آسمان و فضا پخش شده است. و این درخت همواره فواید زیادی برای مردم دارد. ﴿تُؤۡتِيٓ أُكُلَهَا كُلَّ حِينِۢ بِإِذۡنِ رَبِّهَا﴾در هر زمانی میوۀ خود را به حکم پروردگارش می‌دهد. پس درخت ایمان نیز این چنین ریشه‌اش در قلب مومن استوار است، آن‌را می‌شناسد و به آن باور دارد. و شاخه‌ی د رخت ایمان که سخن خوب و عمل صالح و اخلاق پسندیده و آداب نیکو است همواره در آسمان است، و کارها و گفتارهایی که درخت ایمان ببار می‌آورد و مومن و دیگران از آن بهره‌مند می‌شوند و به‌سوی خدا بالا می‌رود. ﴿وَيَضۡرِبُ ٱللَّهُ ٱلۡأَمۡثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمۡ يَتَذَكَّرُونَ﴾و خداوند برای مردم مثالها می‌زند تا پند پذیرند و اوامر و نواهی او را به یاد می‌آورند، زیرا زدن مثال این فایده را دارد که مفاهیم معقول را به مثال‌ها‌ی محسوس نزدیک می‌نماید و معنایی را که خداوند اراده نموده است به بهترین وجه روشن و واضح می‌گرداند. و این از جمله رحمت الهی و حسن تعلیم اوست. پس کامل‌ترین و فراگیرترین ستایش از آن خدا است. این است حالت کلمۀ توحید و ثبات آن در قلب مؤمن.

سپس خداوند ضد کلمۀ طیبه را که کلمۀ کفر و فرع آن است بیان نمود و فرمود: ﴿وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٖ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ﴾و سخن پلید به درخت ناپاکی می‌ماند که طعم و مزه‌ی بد دارد و آن درخت هندوانۀ ابوجهل و امثال آن است. ﴿ٱجۡتُثَّتۡ مِن فَوۡقِ ٱلۡأَرۡضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٖ﴾این درخت ناپاک ضمن این‌که میوه‌اش طعم و مزه‌ای بد دارد از روی زمین بر کنده شده و آن را نیز قراری نباشد. یعنی ریشه‌ای ندارد که آن را نگاه دارد، و میوۀ خوبی ندارد که ببار آورد، بلکه فقط میوه‌ای بد می‌دهد. کفر و گناهان نیز متین و استوار نبوده و فایده‌ای برای قلب ندارند و فقط سخن و عمل به بار می‌آورند، و صاحبش را معذب می‌سازند. و کسی که درخت کفر و عصیان در قلبش ریشه روانیده است عمل شایسته‌اش به‌سوی خدا بالا نمی‌رود، و به خود او نیز فایده‌ای نمی‌رساند و کسی از او بهره‌مند نمی‌شود.

آیه‌ی ۲۷:

﴿يُثَبِّتُ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِٱلۡقَوۡلِ ٱلثَّابِتِ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِۖ وَيُضِلُّ ٱللَّهُ ٱلظَّٰلِمِينَۚ وَيَفۡعَلُ ٱللَّهُ مَا يَشَآءُ٢٧﴾[إبراهیم: ۲۷]. «خداوند مؤمنان را در زندگانی دنیا و آخرت به سبب سخن استوار، پایدار نموده و ستمگران را گمراه و سرگشته ساخته، و هرچه بخواهد انجام می‌دهد».

خداوند متعال خبر می‌دهد که او بندگان مومنش را که ایمان کامل قلبی دارند پایدار می‌دارد. ایمان قلبی مستلزم اعمال جوارح است و اعمال جوارح نتیجۀ ایمان قلبی می‌باشد، پس خداوند مومنان را در زندگانی دنیا به هنگام رویارویی با شبهات هدایت نموده و به‌سوی یقین رهنمون ساخته و پایدار می‌دارد، و هنگام پیش رهنمون ساخته و پایدار می‌دارد، و هنگام پیش آمدن شهوات آنان را ارائه‌ای قطعی و راستین برخوردار می‌سازد تا آنچه را که خدا دوست دارد بر آنچه که هوای نفس است مقدم دارند و آنها را به هنگام مرگ بر دین اسلام و خاتمۀ نیک پایدار می‌دارد و آنها را در قبر و به هنگام سوال دو رشته ثابت قدم می‌دارد تا درست پاسخ بگویند. آنگاه که در قبر به مرده گفته می‌شود: پروردگارت کیست؟ دینت چیست؟ و پیامبرت کیست؟ خداوند آنها را به‌سوی پاسخ درست هدایت می‌نماید تا بگوید: «الله» پرورگارمان است، و اسلام دین ماست، و محمد پیامبرمان می‌باشد. ﴿وَيُضِلُّ ٱللَّهُ ٱلظَّٰلِمِينَ﴾و خداوند ستمگران را در دنیا و آخرت از راه راست منحرف می‌سازد و خداوند بر آنها ستم نکرده است بلکه خودشان بر خویشتن ستم کرده‌اند.

این آیه بر فتنه و عذاب و نعمت قبر دلالت می‌نماید. همانطور که احادیث زیادی در مورد قبر و چگونگی آن و نعمت و عذاب آن به تواتر از پیامبر صنقل شده‌اند.

آیه‌ی ۳۰-۲۸:

﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِينَ بَدَّلُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ كُفۡرٗا وَأَحَلُّواْ قَوۡمَهُمۡ دَارَ ٱلۡبَوَارِ٢٨﴾[إبراهیم: ۲۸]. «آیا ندیده‌ای کسانی که نعمت خداوند را به ناسپاسی تبدیل کرده‌اند (چگونه خویشتن) و قومشان را به سرای نابودی در آورده‌اند؟!».

﴿جَهَنَّمَ يَصۡلَوۡنَهَاۖ وَبِئۡسَ ٱلۡقَرَارُ٢٩﴾[إبراهیم: ۲۹]. «(آن سرای نابودی) جهنم است که وارد آن می‌شوند و بد جایگاهی است».

﴿وَجَعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا لِّيُضِلُّواْ عَن سَبِيلِهِۦۗ قُلۡ تَمَتَّعُواْ فَإِنَّ مَصِيرَكُمۡ إِلَى ٱلنَّارِ٣٠﴾[إبراهیم: ۳۰]. «و برای خداوند همتایانی قرار دادند تا (مردم را) از راه او گمراه کنند، بگو: بهره و لذت ببرید، بی‌گمان بازگشتتان به‌سوی آتش جهنم است».

خداوند متعال در حالی که اوضاع و احوال و سرانجام کافران قریش را که پیامبرش را تکذیب کرده‌اند بیان می‌کند، می‌فرماید: ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِينَ بَدَّلُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ كُفۡرٗا﴾آیا ننگریستی به کسانی که نعمت خداوند را به ناسپاسی تبدیل کردند؟ (نعمت خدا فرستادن محمد به‌سوی آنها بود، واو آنان را به‌سوی خوبی‌های دنیا و آخرت و رهایی یافتن از شر و بدی‌های دنیا و آخرت دعوت می‌کرد، اما آنها این نعمت را با نپذیرفتن و کفر ورزیدن به آن و جلوگیری کردن از آن پاسخ دادند، ﴿وَ﴾و دیگران را نیز از پذیرفتن آن بازداشتند، تا این‌که ﴿أَحَلُّواْ قَوۡمَهُمۡ دَارَ ٱلۡبَوَارِ﴾قومشان را به سرای نابودی داخل کردند که سرای جهنم است، زیرا کافران قریش باعث گمراه شدن قومشان شدند. بنابراین، عامل نابودی قومشان شدند در حالی که گمان می‌رفت کافران به آنان سود برسانند از جمله کفار قریش که بیرون رفتن برای جنگ بدر را برای قوم خود زیبا جلوه دادند تا با خدا و پیامبرش بجگند، ولی سرانجام هلاک شدند و بسیاری از بزرگان و روسای‌شان در این قطعه کشته شدند.

﴿جَهَنَّمَ يَصۡلَوۡنَهَا﴾آن سرای نابودی، جهنم است که وارد آن می‌شوند و در آن می‌سوزند. یعنی سوزش و گرمای جهنم آنان را از هر طرف احاطه می‌نماید، ﴿وَبِئۡسَ ٱلۡقَرَارُ﴾و چه بد جایگاهی است.

﴿وَجَعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا﴾برای خداوند شریکانی قرار دادند، ﴿لِّيُضِلُّواْ عَن سَبِيلِهِ﴾تا به وسیلۀ همتایانی که برای خدا قرار دادند، و مردم را به‌سوی پرستش آنها فرا خواندند، بندگان را از راه خدا گمراه کنند، ﴿قُلۡ﴾با تهدید به آنها بگو: ﴿تَمَتَّعُواْ﴾مدت کمی از کفر و گمراهیتان بهره‌مند شوید، ﴿فَإِنَّ مَصِيرَكُمۡ إِلَى ٱلنَّارِ﴾و این به شما فایده‌ای نخواهد رساند، زیرا بازگشت و سرانجام جایگاهتان جهنم است و بد سرنوشتی است!.

آیه‌ی ۳۱:

﴿قُل لِّعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ يُقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ سِرّٗا وَعَلَانِيَةٗ مِّن قَبۡلِ أَن يَأۡتِيَ يَوۡمٞ لَّا بَيۡعٞ فِيهِ وَلَا خِلَٰلٌ٣١﴾[إبراهیم: ۳۱]. «به بندگان مؤمنم بگو: باید نماز را برپا دارند و از آنچه بدیشان داده‌ایم مقداری را در پنهان و آشکار ببخشند پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن معامله و دوستی نیست».

﴿قُل لِّعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾بندگانم را به آنچه که به صلاحشان است فرمان بده تا فرصت را غنمیت بشمارند، قبل از آنکه انجام این کارها برایشان ممکن نباشد. پس به آنان بگو: ﴿يُقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ﴾اعمال ظاری و باطنی نماز را بر پا دارند. ﴿وَيُنفِقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ سِرّٗا وَعَلَانِيَةٗ﴾و از نعمت‌هایی که به آنان بخشیده‌ایم مقداری را چه کم باشد یا زیاد در پنهان و آشکار انفاق نمایند. و این شامل نفقۀ واجب مانند زکات، و مخارج کسی که نفقه‌اش بر انسان واجب است، و نیز نفقۀ مستحب مانند صدقات و غیره می‌باشد. ﴿مِّن قَبۡلِ أَن يَأۡتِيَ يَوۡمٞ لَّا بَيۡعٞ فِيهِ وَلَا خِلَٰلٌ﴾پیش از آنکه روزی بیاید که در آن هیچ چیزی فایده نمی‌دهد، و راهی برای جبران آنچه که از دست رفته است وجود ندارد، و نمی‌توان آنچه را که از دست رفته با خرید و فروش یا بخشش و دوستی به دست آورد، بلکه در آن روز هرکس به فکر خویش است، پس انسان قبل از حضور در روز دادرسی بزرگ باید اعمال خود را عرضه دارد و خویشتن را محاسبه کند.

آیه‌ی ۳۴-۳۲:

﴿ٱللَّهُ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَخۡرَجَ بِهِۦ مِنَ ٱلثَّمَرَٰتِ رِزۡقٗا لَّكُمۡۖ وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلۡفُلۡكَ لِتَجۡرِيَ فِي ٱلۡبَحۡرِ بِأَمۡرِهِۦۖ وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلۡأَنۡهَٰرَ٣٢﴾[إبراهیم: ۳۲]. «خداوند ذاتی است که آسمان‌ها و زمین را آفرید، و از آسمان آبی فرو فرستاد، و با آن میوه‌های را پایدار کرد، و روزی شما گرداند، و کشتی را برایتان رام ساخت تا به حکم او در دریا روان شود، و رودخانه‌ها را برای شما مسخر نمود».

﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ دَآئِبَيۡنِۖ وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلَّيۡلَ وَٱلنَّهَارَ٣٣﴾[إبراهیم: ۳۳]. «و خورشید و ماه را که پیوسته روانند برای شما رام گردانید و شب و روز را برایتان مسخر نمود».

﴿وَءَاتَىٰكُم مِّن كُلِّ مَا سَأَلۡتُمُوهُۚ وَإِن تَعُدُّواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ لَا تُحۡصُوهَآۗ إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَظَلُومٞ كَفَّارٞ٣٤﴾[إبراهیم: ۳۴]. «و هر چه را از او خواستید به شما داد، و اگر نعمت خدا را برشمارید نمی‌توانید آنرا به شمار درآورید، همانا انسان (موجود) ستمگرِ ناسپاسی است».

خداوند متعال خبر می‌دهد تنها اوست که ﴿خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ﴾آسمان‌ها و زمین را گستردگی و بزرگیشان را آفریده است. ﴿وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ﴾و از آسمان آبی فرو فرستاد، و آن بارانی است که خداوند از ابرها قرو می‌فرستد. ﴿فَأَخۡرَجَ بِهِۦ مِنَ ٱلثَّمَرَٰتِ﴾و با آن میوه‌های مختلفی را پدیدار نموده است، ﴿رِزۡقٗا لَّكُمۡ﴾و آن را روزی شما و چهارپایانتان گردانیده است. ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلۡفُلۡكَ﴾و کشتی را برایتان رام ساخته است. ﴿لِتَجۡرِيَ فِي ٱلۡبَحۡرِ بِأَمۡرِهِ﴾تا به حکم او در دریا روان باشند، پس اوست که ساختن کشتی‌ها را برایتان ممکن نموده و توانایی ساختن و نگهداری آن رادر میان امواج دریا به شما داده است تا به شما و کالاهایتان را به مقصدتان برسانند. ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلۡأَنۡهَٰرَ﴾و جویبارها را در اختیار شما قرار داده است تا کشتزارها و درختانتان را آبیاری نمایند و از آن بنوشید.

﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ دَآئِبَيۡنِ﴾و خورشیدو ماه را که پیوسته به چرخش خود ادامه می‌دهند و حرکت‌شان کند نمی‌شود در جهت تأمین منافع و مصالح شما انسان‌ها از قبیل حساب زمان و اوقات و مصالح جسم خودتان و حیوانات و کشتزارها و میوه‌هایتان برایتان رام نمود. ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلَّيۡلَ﴾و شب را برایتان مسخر نمود تا در آن آرام گیرید و استراحت نمایید. ﴿وَٱلنَّهَارَ﴾و روز را برایتان مسخر نمود تا از روشنایی آن است،اده نموده و در آن فضل الهی را بجویید.

﴿وَءَاتَىٰكُم مِّن كُلِّ مَا سَأَلۡتُمُوهُ﴾و هر آنچه را که آرزوی داشتن نمودید و به آن نیاز داشتید از قبیل چهارپایان و وسایل و صنایع و غیره که با زبان «حال» یا زبان «قال» از خدا طلب نمودید، به شما داد. ﴿وَإِن تَعُدُّواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ لَا تُحۡصُوهَآ﴾و اگر نعمت‌های خدا را برشمارید نمی‌توانید آنرا به شمار درآورید،چه رسد به این‌که بتوانید سپاس آن را به جای آورید. ﴿إِنَّ ٱلۡإِنسَٰنَ لَظَلُومٞ كَفَّارٞ﴾همانا انسان موجود ستمگر ناسپاسی است. یعنی ستمگری طبیعت انسان است، و بر ارتکاب گناه جرأت می‌نماید و در به ‌جای آوردن حقوق الهی کوتاهی می‌ورزد و شکر نعمت‌های الهی را نمی‌گذارد و به آن اعتراف نمی‌کندف مگر کسی‌که خداوند او را هدایت نموده و شکر نعمت‌هایش را به جای آورد و حقوق پروردگارش را ادا کند.

در این آیات نعمت‌های زیادی که خداوند به بندگانش عطا نموده به طور مجمل و مفصل بیان شده است، و خداوند با بیان آن، بندگان را به شکرگزاری و ذکر نعمت‌هایش فرا می‌خواند و بندگان را بر این کار تشویق و ترغیب می‌کند و آنها را وادار می‌نماید تا خداوند را در طول شب و روز فرا بخوانند. همانطور که در همۀ اوقات آنها را از نعمت‌های الهی برخوردارند و نعمت خداوندی آنها را در می‌یابد.

آیه‌ی ۳۵:

﴿وَإِذۡ قَالَ إِبۡرَٰهِيمُ رَبِّ ٱجۡعَلۡ هَٰذَا ٱلۡبَلَدَ ءَامِنٗا وَٱجۡنُبۡنِي وَبَنِيَّ أَن نَّعۡبُدَ ٱلۡأَصۡنَامَ٣٥﴾[إبراهیم: ۳۵]. «و به یاد آور آنگاه که ابراهیم گفت: پروردگارا! این شهر را محل امن و امانی بگردان و مرا و فرزندانم را از این‌که بتها را بپرستیم دور بدار».

و ابراهیم ÷را در این حالت زیبا به یادآور که گفت: پروردگارا! شهر مکه و حرم را محل امن و امانی بگردان. و خداوند دعای او را پذیرفت و این شهر را شریعت و آیین خویش حرم قرار داد و اسباب حرمت آن را فراهم آورد تا جایی که هیچ ستمگری قصد سوء آن نکرده مگر این‌که خداوند او را شکست داده و از بین برده است. همانطور که با اصحاب فیل و دیگران چنین نمود. پس از آنکه ابراهیم برای امن و امان بودن سرزمینش دعا نمود برای خود و فرزندانش نیز دعا کرد تا خداوند آنان را از ان بر خوردار نماید و فرمود : ﴿وَٱجۡنُبۡنِي وَبَنِيَّ أَن نَّعۡبُدَ ٱلۡأَصۡنَامَ﴾و من و فرزندانم را از این‌که بت پرست باشیم دور بدار. سپس علت ترس خویشتن و فرزندانش را از مبتلا شدن به عبادت بت‌ها بیان کرد و فرمود: دلیلش این است که بسیاری از مردم گمراه شده و به عبادت بت‌ها مشغول شده‌اند.

آیه‌ی ۳۶:

﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضۡلَلۡنَ كَثِيرٗا مِّنَ ٱلنَّاسِۖ فَمَن تَبِعَنِي فَإِنَّهُۥ مِنِّيۖ وَمَنۡ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ٣٦﴾[إبراهیم: ۳۶]. «پروردگارا! این بت‌ها بسیاری از مردم را گمراه ساخته‌اند، پس هرکس از من پیروی کند او از من است، و هرکس از من نافرمانی کند بی‌گمان تو آمرزندۀ مهربانی».

﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضۡلَلۡنَ كَثِيرٗا مِّنَ ٱلنَّاسِۖ﴾پروردگارا! بسیاری از مردم به وسیلۀ این بت‌ها گمراه شده‌اند، ﴿فَمَن تَبِعَنِي﴾پس هرکس از من پیروی کند و اهل توحید و اخلاص و عبادت خداوند پروردگار باشد، ﴿فَإِنَّهُۥ مِنِّي﴾همانا از من است، چون او کاملاً با من موافق می‌باشد، زیرا هرکس قومی را دوست بدارد و از آنان پیروی نماید از آنها خواهد بود. ﴿وَمَنۡ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ﴾و هرکس از من نافرمانی کند بی‌گمان تو آمرزندۀ مهربانی. و این از مهربانی ابراهیم خلیل است که برای گناهکاران دعای آمرزش و رحمت نموده و از خداوند خواست تا آنان را بیامرزد، و خداوند نسبت به بندگانش از او مهربانتر است، و هیچ‌کس را عذاب نمی‌دهد، مگر آن کس که سرکشی نماید.

آیه‌ی ۳۷:

﴿رَّبَّنَآ إِنِّيٓ أَسۡكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيۡرِ ذِي زَرۡعٍ عِندَ بَيۡتِكَ ٱلۡمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ فَٱجۡعَلۡ أَفۡ‍ِٔدَةٗ مِّنَ ٱلنَّاسِ تَهۡوِيٓ إِلَيۡهِمۡ وَٱرۡزُقۡهُم مِّنَ ٱلثَّمَرَٰتِ لَعَلَّهُمۡ يَشۡكُرُونَ٣٧﴾[إبراهیم: ۳۷]. «پروردگارا! من (یکی از) فرزندانم را در درّه‌ای بی‌کشت و زرع (و) در کنار خانۀ تو که آن ر احرام ساخته‌ای سکونت داده‌ام، پروردگارا تا این‌که نماز را برپا دارند، پس چنان کن که دل‌های گروهی از مردم متوجه آنان گردد و از میوه‌ها به آنان روزی ده شاید که سپاسگزار باشند».

﴿رَّبَّنَآ إِنِّيٓ أَسۡكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيۡرِ ذِي زَرۡعٍ عِندَ بَيۡتِكَ ٱلۡمُحَرَّمِ﴾پروردگارا! من برخی از فرزندانم را در دره‌ای بی‌کشت و زرع (و) در کنار خانۀ تو که آن‌را حرام ساخته‌ای سکونت داده‌ام، چرا که ابراهیم هاجر و فرزندش اسماعیل را از شام به مکه آورد، آنگاه که اسماعیل کودکی شیرخواره بود و هیچ‌کس در مکه سکونت نمی‌گزید و احدی در آنجا نبود. وقتی ابراهیم آنها را در مکه تنها گذاشت با زاری و توکل به درگاه خدا چنین گفت: ﴿رَّبَّنَآ إِنِّيٓ أَسۡكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي﴾پروردگارا یکی از فرزندانم را که عبارت است از اسماعیل ـ نه همۀ آنها را، چون اسحاق و دیگر فرزندانش در شام بودند ـ در مکه اسکان داده‌ام، ﴿بِوَادٍ غَيۡرِ ذِي زَرۡعٍ﴾در دره‌ای بی‌کشت و زرع ساکن کرده‌ام، زیرا مکه سرزمینی که قابلیت کشاروزی را نداشت. ﴿رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ﴾خداوندا! آنها را موحود و یکتا پرست و نماز گزار بگردان، زیرا بر پا داشتن نماز یکی از بهترین عبادت‌های دینی است، پس هرکس آن را بر پا دارد دینش را بر پا داشته است. ﴿فَٱجۡعَلۡ أَفۡ‍ِٔدَةٗ مِّنَ ٱلنَّاسِ تَهۡوِيٓ إِلَيۡهِمۡ﴾پس دل‌های برخی از مردم را چنان کن که آنها را دوست بدارند وجایی را که آنها ساکن هستند دوست بدارند. خداوند دعای ابراهیم را پذیرفت و از نسل اسماعیل، محمد صرا پدید آورد که فرزندان اسماعیل را به دین اسلام و آیین پدرشان ابراهیم دعوت کرد و آنها دعوت وی را پذیرفتند و بر پا دارندۀ نماز گردیدند.

و خداند حج خانۀ کعبه را که ابراهیم، فرزندش را در محل آن سکونت داده بود فرض گردایند. و سر عجیبی در آن است که دلها را به‌سوی خود جذب می‌نماید، مردم به حج می‌روند اما هیچگاه از آن سیر نمی‌شوند بلکه هر اندازه بنده بیشتر به آنجا برود اشتیاق و علاقه‌اش افزونتر می‌گردد، و بیش از پیش مشتاق و شیفتۀ آن می‌شود و سبب این امر آن است که خداوند این خانه را به خود نسبت داده است. ﴿وَٱرۡزُقۡهُم مِّنَ ٱلثَّمَرَٰتِ لَعَلَّهُمۡ يَشۡكُرُونَ﴾و از میوه‌ها به آنان روزی ده شاید که سپاسگزار باشند. و خداوند دعای او را پذیرفت و انواع میوه جات به آنجا برده می‌شود و در تمامی فصول میوه‌های فراوانی در مکه‌ی مکرمه یافت می‌شود، و روزی و خوراکی از هر طرف به‌سوی آن سرازیر است.

آیه‌ی ۳۸:

﴿رَبَّنَآ إِنَّكَ تَعۡلَمُ مَا نُخۡفِي وَمَا نُعۡلِنُۗ وَمَا يَخۡفَىٰ عَلَى ٱللَّهِ مِن شَيۡءٖ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِي ٱلسَّمَآءِ٣٨﴾[إبراهیم: ۳۸]. «پروردگارا! بی‌گمان تو آگاهی از آنچه پنهان می‌داریم و از آنچه آشکار می‌سازیم و هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا پوشیده نمی‌ماند».

﴿رَبَّنَآ إِنَّكَ تَعۡلَمُ مَا نُخۡفِي وَمَا نُعۡلِنُ﴾خدایا! تو نسبت به ما از ما داناتری. پس از تدبیر و تربیت تو برای خود آن را می‌خواهیم که به مقتضای علم و رحمتت کارهای پیدا و پنهانمان را برایمان آسان بگردانی. ﴿وَمَا يَخۡفَىٰ عَلَى ٱللَّهِ مِن شَيۡءٖ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِي ٱلسَّمَآءِ﴾و هیچ چیز در زمین و آسمان بر خدا پوشیده نمی‌ماند. و از آن جمله است این دعا که قصد ابراهیم خلیل ÷از آن جز خیر و شکر فراوان برای خداوند پروردگار جهانیان نبود.

آیه‌ی ۳۹:

﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى ٱلۡكِبَرِ إِسۡمَٰعِيلَ وَإِسۡحَٰقَۚ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ ٱلدُّعَآءِ٣٩﴾[إبراهیم: ۳۹]. «ستایش خداوندی را که در سن پیری اسماعیل و اسحاق را به من بخشید، بی‌گمان پروردگارم شنوای دعا است».

﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى ٱلۡكِبَرِ إِسۡمَٰعِيلَ وَإِسۡحَٰقَ﴾ستایش خداوندی را که با وجود پیری و سن زیاد اسماعیل و اسحاق را به من بخشید، این بزرگ‌ترین نعمت است، زیرا در حال پیری که ابراهیم فرزندی نداشت و خداوند به او فرزندی عطا کرد. نعمت بزرگتر این بود که فرزندان او صالح وپیامبر بودند. ﴿إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ ٱلدُّعَآءِ﴾بی‌گمان اجابت پروردگارم از کسی که او را می‌خواند نزدیک است. من او را فرا خواندم و امید مرا برآورد ساخت. سپس ابراهیم برای خود و فرزندانش دعا نمود و فرمود:

آیه‌ی ۴۱-۴۰:

﴿رَبِّ ٱجۡعَلۡنِي مُقِيمَ ٱلصَّلَوٰةِ وَمِن ذُرِّيَّتِيۚ رَبَّنَا وَتَقَبَّلۡ دُعَآءِ٤٠﴾[إبراهیم: ۴۰]. «پروردگارا! مرا و فرزندانم را نمازگزار قرار بده. پروردگارا! و دعا ونیایش مرا بپذیر».

﴿رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لِي وَلِوَٰلِدَيَّ وَلِلۡمُؤۡمِنِينَ يَوۡمَ يَقُومُ ٱلۡحِسَابُ٤١﴾[إبراهیم: ۴۱]. «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را بیامرز در آن روزی که حساب بر پا می‌گردد».

خداوند دعای او را در همۀ این موارد پذیرفت، بجز دعای ابراهیم در حق پدرش که پذیرفته نشد، و دعای ابراهیم برای پدرش به خاطر وعده‌ای بود که به و داده بود، اما وقتی برای ابراهیم روشن شد که پدرش دشمن خداست از او بیزاری جست.

آیه‌ی ۴۳-۴۲:

﴿وَلَا تَحۡسَبَنَّ ٱللَّهَ غَٰفِلًا عَمَّا يَعۡمَلُ ٱلظَّٰلِمُونَۚ إِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمۡ لِيَوۡمٖ تَشۡخَصُ فِيهِ ٱلۡأَبۡصَٰرُ٤٢﴾[إبراهیم: ۴۲]. «و خداوند را از آنچه که ستمکاران می‌کنند بی‌خبر مپندار. جز این نیست که (کیفر) آنان‌را برای روزی که چشمان در آن خیره می‌شوند به تاخیر می‌اندازد».

﴿مُهۡطِعِينَ مُقۡنِعِي رُءُوسِهِمۡ لَا يَرۡتَدُّ إِلَيۡهِمۡ طَرۡفُهُمۡۖ وَأَفۡ‍ِٔدَتُهُمۡ هَوَآءٞ٤٣﴾[إبراهیم: ۴۳]. «شتابانند و در حالی‌که سر برافراشته‌اند و چشم بر هم نمی‌زنند و محل دل‌هایشان تهی است (به سوی ندا دهنده می‌روند)».

این تهدید شدیدی است برای ستمگران، و دلجویی و تسلیتی است برای ستم دیدگان، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَلَا تَحۡسَبَنَّ ٱللَّهَ غَٰفِلًا﴾گمان مبر خداوند از کارهایی که ستمکاران می‌کنند بی‌خبر است. خداوند آنها را مهلت داده و روزی فراوانی را به‌سوی آنان سرازیر نموده است و در شهرها آرام و مطمئن به تفریح و گردش می‌پردازند. این دلیلی بر خوب بودن حالت آنها نیست، زیرا خداوند به ستمگران مهلت می‌دهد تا بیشتر گناه انجام دهند، اما وقتی که آنها را گرفت دیگر رهایشان نمی‌کنند: ﴿وَكَذَٰلِكَ أَخۡذُ رَبِّكَ إِذَآ أَخَذَ ٱلۡقُرَىٰ وَهِيَ ظَٰلِمَةٌۚ إِنَّ أَخۡذَهُۥٓ أَلِيمٞ شَدِيدٌ١٠٢﴾[هود: ۱۰۲]. «و این چنین است عذاب پروردگارت آنگاه که اهل آبادی‌ها در حالی که ستمگر بودند به عذاب خود گرفتار نمود، بی‌گمان مجازات او دردناک و سخت است». و ظلم در اینجا شامل ظلم بنده در حق پروردگار، و نیز ظلم او در حق بندگان خدا می‌شود. ﴿إِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمۡ لِيَوۡمٖ تَشۡخَصُ فِيهِ ٱلۡأَبۡصَٰرُ﴾(کیفر) آنان‌را برای روزی که چشمان در آن خیره می‌شوند به تاخیر می‌اندازد. روزی که چشمان از حرکت باز مانده و از هراس و وحشت آن روز پلکها بر هم نهاده نمی‌شوند.

﴿مُهۡطِعِينَ﴾یک راست به‌سوی ندا دهندۀ محشر می‌شتابند و به منظور اجابت ندا دهنده آنگاه که آنان را برای حضور دربارگاه خداوند فرا می‌خواند، می‌شتابند و نمی‌توانند از حضور در آنجا امتناع ورزند، و پناهگاهی ندارند. ﴿مُقۡنِعِي﴾سرهایشان را بالا گرفته و دستان‌شان زیر زنخدان‌شان بسته است، بنابراین، سرهایشان بالا است، ﴿لَا يَرۡتَدُّ إِلَيۡهِمۡ طَرۡفُهُمۡۖ وَأَفۡ‍ِٔدَتُهُمۡ هَوَآءٞ﴾و چشمان‌شان فرو بسته نمی‌شود و محل دل‌هایشان تهی است و دل‌هایشان به حلقوم رسیده و آکنده از غم و ناراحتی و پریشانی است.

آیه‌ی ۴۵-۴۴:

﴿وَأَنذِرِ ٱلنَّاسَ يَوۡمَ يَأۡتِيهِمُ ٱلۡعَذَابُ فَيَقُولُ ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ رَبَّنَآ أَخِّرۡنَآ إِلَىٰٓ أَجَلٖ قَرِيبٖ نُّجِبۡ دَعۡوَتَكَ وَنَتَّبِعِ ٱلرُّسُلَۗ أَوَ لَمۡ تَكُونُوٓاْ أَقۡسَمۡتُم مِّن قَبۡلُ مَا لَكُم مِّن زَوَالٖ٤٤﴾[إبراهیم: ۴۴]. «و مردم را از روزی بترسان که عذاب به سراغشان می‌آید آنگاه که ستمکاران می‌گویند: «پروردگارا! ما را تا مدتی مهلت بده تا دعوتت را بپذیریم و از پیامبران پیروی کنیم. (به آنان گفته می‌شود): مگر پیش از این سوگند نخوردید که شما را زوالی نیست و از بین نمی‌روید؟».

﴿وَسَكَنتُمۡ فِي مَسَٰكِنِ ٱلَّذِينَ ظَلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ وَتَبَيَّنَ لَكُمۡ كَيۡفَ فَعَلۡنَا بِهِمۡ وَضَرَبۡنَا لَكُمُ ٱلۡأَمۡثَالَ٤٥﴾[إبراهیم: ۴۵]. «و در منازل کسانی‌که برخودشان ستم کردند سکونت گزیدید، و برایتان روشن شد که با آنها چگونه رفتار کردیم، و مثالها برایتان زدیم».

خداوند متعال به پیامبرش محمد صمی‌فرماید: ﴿وَأَنذِرِ ٱلنَّاسَ يَوۡمَ يَأۡتِيهِمُ ٱلۡعَذَابُ﴾و مردم را از روزی بترسان که عذاب به سراغشان می‌آید. یعنی آن حالات را برایشان بیان کن و آنان را از اعمالی که موجب عذاب سخت و هولناک می‌شود بر حذر دار. ﴿فَيَقُولُ ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ﴾آنگاه کسانی که با ارتکاب کفر و تکذیب و انواع گناه برخود ستم کرده‌اند پشیمان شده و از خداوند می‌خواهند تا آنان‌را به دنیا باز گرداند، در حالی که چنین چیزی مقدور نیست. آنان می‌گویند ﴿رَبَّنَآ أَخِّرۡنَآ إِلَىٰٓ أَجَلٖ قَرِيبٖ﴾پروردگارا! ما را به دنیا برگردان به درستی که ما (حقیقت و صداقت گفتار شما را) مشاهده کردیم. ﴿نُّجِبۡ دَعۡوَتَكَ﴾تا دعوتت را بپذیریم، چون خداوند به بهشت و خانۀ امن دعوت می‌کند، ﴿وَنَتَّبِعِ ٱلرُّسُلَ﴾و از پیامبران پیروی کنیم. و این‌ها همه به خاطر آرزوی رهایی از عذاب دردناک است، وگرنه آنها در وعده‌ای که می‌دهند دروغ می‌گویند. [الأنعام: ۲۸]. ﴿وَلَوۡ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنۡهُ﴾[الأنعام: ۲۸]. «و اگر چنانچه به دنیا باز گردانده شوند به آنچه از آن نهی شده‌اند باز می‌گردند». بنابر این مورد سرزنش قرار می‌گیرند و به آنها گفته می‌شوند: ﴿أَوَ لَمۡ تَكُونُوٓاْ أَقۡسَمۡتُم مِّن قَبۡلُ مَا لَكُم مِّن زَوَالٖ﴾مگر پیش از این سوگند یاد نکرده بودید که شما را زوالی نیست و به جهان آخرت برده نمی‌شوید؟ اما اکنون برایتان روشن شده که سوگندتان بیهوده و شکسته شده است و دروغ گفته‌اید.

﴿وَسَكَنتُمۡ فِي مَسَٰكِنِ ٱلَّذِينَ ظَلَمُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ وَتَبَيَّنَ لَكُمۡ كَيۡفَ فَعَلۡنَا بِهِمۡ﴾و در منازل و سرزمین کسانی که برخودشان ستم کردند سکونت گزیدید، و برایتان روشن شد که با آنان چگونه آنها را به انواع عذاب گرفتار ساختیم، آنگاه که آیات روشن الهی را تکذیب کردند. ﴿وَضَرَبۡنَا لَكُمُ ٱلۡأَمۡثَالَ﴾و مثال‌های واضح را که کوچک‌ترین شک و تردیدی در دل باقی نمی‌گذارد، برایتان زدیم. این معجزات و نشانه‌ها در مورد آنان مفید واقع نشد بلکه همچنان بر باطل خود ماندند تا این‌که به روزی رسیدند که در آن هیچ عذری پذیرفتنی نیست.

آیه‌ی ۴۶:

﴿وَقَدۡ مَكَرُواْ مَكۡرَهُمۡ وَعِندَ ٱللَّهِ مَكۡرُهُمۡ وَإِن كَانَ مَكۡرُهُمۡ لِتَزُولَ مِنۡهُ ٱلۡجِبَالُ٤٦﴾[إبراهیم: ۴۶]. «و بی‌گمان آنان دسیسه و مکرشان را به کار بردند، و مکرشان با خدا است، هر چند مکرشان چنان شدید بود که کوه‌ها به سبب آن از جای برکنده می‌شد».

﴿وَقَدۡ مَكَرُواْ مَكۡرَهُمۡ﴾و کسانی که پیامبران را تکذیب کردند مکر و نیرنگ نمودند، مکری که بر عملی کردن آن توانایی داشتند. ﴿وَعِندَ ٱللَّهِ مَكۡرُهُمۡ﴾و آگاهی و قدرت خداوند مکر و نیرنگ آنان را احاطه نموده و نیرنگ و مکرشان را به خودشان باز گرداند: ﴿وَلَا يَحِيقُ ٱلۡمَكۡرُ ٱلسَّيِّئُ إِلَّا بِأَهۡلِهِ﴾[فاطر: ۴۳]. «و مکر بد جز دامان صاحب‌شان را نمی‌گیرد». ﴿وَإِن كَانَ مَكۡرُهُمۡ لِتَزُولَ مِنۡهُ ٱلۡجِبَالُ﴾هر چند مکر و نیرنگ کافران که پیامبران را تکذیب می‌کردند چنان بزرگ بود که به سبب آن کوههای محکم از جای برکنده می‌شد. یعنی ﴿وَمَكَرُواْ مَكۡرٗا كُبَّارٗا٢٢﴾[نوح: ۲۲]. «مکر و نیرنگ بسیار بزرگی نمودند»، که میزان بزرگی آن قابل برآورده نیست. اما خداوند نیرنگشان را به خودشان باز گرداند. و این شامل هر مخالفی است که با پیامبران مخالف ورزد و برای یاری کردن باطل و یا ابطال حق مکر و نیرنگ نماید. خلاصۀ مطلب این‌که مکرشان چیزی را از آنان دور نساخت و فایده‌ای به آنان نرسانید و با مکر خود کوچک‌ترین زیانی را به خداوند نرساندند، بلکه به خودشان زیان وارد نمودند.

آیه‌ی ۴۸-۴۷:

﴿فَلَا تَحۡسَبَنَّ ٱللَّهَ مُخۡلِفَ وَعۡدِهِۦ رُسُلَهُۥٓۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِيزٞ ذُو ٱنتِقَامٖ٤٧﴾[إبراهیم: ۴۷]. «پس گمان مبر که خداوند وعده‌ای را که به پیامبرانش داده است خلاف می‌کند، بی‌گمان خداوند چیره و انتقام گیرنده است».

﴿يَوۡمَ تُبَدَّلُ ٱلۡأَرۡضُ غَيۡرَ ٱلۡأَرۡضِ وَٱلسَّمَٰوَٰتُۖ وَبَرَزُواْ لِلَّهِ ٱلۡوَٰحِدِ ٱلۡقَهَّارِ٤٨﴾[إبراهیم: ۴۸]. «در آن روزی که زمین و زمین دیگری و آسمان‌ها به آسمانهای دیگری تبدیل شده و بندگان برای محاسبه‌ی خداوند یگانۀ قهار از قبرهایشان خارج می‌شوند».

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فَلَا تَحۡسَبَنَّ ٱللَّهَ مُخۡلِفَ وَعۡدِهِۦ رُسُلَهُ﴾پس گمان مبر که خداوند وعده‌ای را که به پیامبرانش داده است مبنی بر این‌که آنها و پیروان‌شان را نجات می‌دهد و آنها را خوشبخت می‌نماید و دشمنان‌شان را در دنیا خوار می‌گرداند و در آخرت عذاب می‌دهد، خلاف می‌کند، بلکه حتماً این چیز به وقوع خواهد پیوست، زیرا خداوند صادق این وعده را داده، و این وعده بر زبان راستگوترین مخلوقاتش یعنی پیامبران اعلام شده است و این عالی‌ترین و درست‌ترین خبر است، به ویژه که با حکمت الهی و قوانین خداوند و عقلهای درست مطابق است. ﴿إِنَّ ٱللَّهَ عَزِيزٞ ذُو ٱنتِقَامٖ﴾بدون شک هیچ چیز خداوند را ن اتوان نمی‌کند، زیرا او چیره و انتقام‌گیرنده است.

و خداوند هرگاه بخواهد از کسی انتقام بگیرد بدون شک هیچ‌کس نمی‌تواند از دست او در رود و یا او را ناتوان نماید، و آن در روز قیامت است، ﴿يَوۡمَ تُبَدَّلُ ٱلۡأَرۡضُ غَيۡرَ ٱلۡأَرۡضِ وَٱلسَّمَٰوَٰتُ﴾روزی که زمین و زمین دیگری و آسمان‌ها به آسمانهای دیگری تبدیل می‌شوند، و دگرگونی در صفات و حا لت زمین و آسمان پدید می‌آید نه این‌که خود زمین و آسمان‌ها و ماهیت آنها به چیزی دیگری تبدیل شود،زیرا در روز قیامت زمین همواره و صاف گشته و همانند چرم دباغ شده پهن می‌شود و کوهها و بلندی‌هایی که روی آن قرار دارد برداشته شده و زمین تبدیل به بیابان مسطح می‌گردد و هیچ فراز و نشیبی در آن وجود نخواهد داشت. و آسمان از شدت فجایع آن روز همانند مس ذوب می‌شوند، سپس خداوند با دست راست خویش آن را در هم می‌پیچد. ﴿وَبَرَزُواْ﴾و مردم از قبرهایشان بر می‌خیزند و به‌سوی رستاخیز و حشر می‌روند، و در محلی جمع می‌شوند که هیچ چیز از آنها بر خداوند پنهان نمی‌ماند.

﴿لِلَّهِ ٱلۡوَٰحِدِ ٱلۡقَهَّارِ﴾و مردم جهت محاسبه‌ی خداوند یگانۀ قهار از قبرهایشان خارج می‌شوند، و خداوندی که در عظمت و اسما و صفات و کارهایش یگانه و بی‌همتا است و بر همۀ آفریده‌های جهان چیره است و همه تحت تصرف و تدبیر او هستند. پس هیچ موجود زنده‌ای جز به اجازۀ او حرکت نمی‌کند.

آیه‌ی ۵۱-۴۹:

﴿وَتَرَى ٱلۡمُجۡرِمِينَ يَوۡمَئِذٖ مُّقَرَّنِينَ فِي ٱلۡأَصۡفَادِ٤٩﴾[إبراهیم: ۴۹]. «و گناه‌کاران را در آن روز می‌بینی که با هم در زنجیره‌ها بسته شده‌اند».

﴿سَرَابِيلُهُم مِّن قَطِرَانٖ وَتَغۡشَىٰ وُجُوهَهُمُ ٱلنَّارُ٥٠﴾[إبراهیم: ۵۰]. «و لباس‌هایشان از «قطران» است و آتش چهره‌هایشان را می‌پوشاند».

﴿لِيَجۡزِيَ ٱللَّهُ كُلَّ نَفۡسٖ مَّا كَسَبَتۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ٥١﴾[إبراهیم: ۵۱]. «تا خداوند هرکس را مطابق آنچه که انجام داده است کیفر می‌دهد، بی‌گمان خداوند حسابرس سریعی است».

﴿وَتَرَى ٱلۡمُجۡرِمِينَ﴾و کسانی را که جنایت کردن از ویژگی آنان بوده و زیاد گناه می‌کردند و در آن روز می‌بینی، ﴿يَوۡمَئِذٖ مُّقَرَّنِينَ فِي ٱلۡأَصۡفَادِ﴾که با هم در غل و زنجیره‌ها بسته شده‌اند. یعنی اهل هر معصیتی با زنجیرهای آتشین با هم بسته شده و در بدترین و خوارترین حالت به‌سوی عذاب برده می‌شوند. ﴿سَرَابِيلُهُم مِّن قَطِرَانٖ﴾لباس‌هایشان از «قطران» است و این به خاطر شدت اشتعال و گرمی و بدبویی آن است. ﴿وَتَغۡشَىٰ وُجُوهَهُمُ ٱلنَّارُ﴾و چهره‌هایشان را که بهترین عضو بدن‌شان است آتش فرو می‌پوشاند و آن را احاطه می‌نماید و از هر طرف آن را می‌سوزاند و دیگر جاها را به طریق اولی می‌سوزاند، پس خداوند بر آنان ستم نمی‌کند، بلکه این عذاب، کیفر و سزای اعمالی است که مرتکب شده‌اند. بنابراین، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿لِيَجۡزِيَ ٱللَّهُ كُلَّ نَفۡسٖ مَّا كَسَبَتۡ﴾تا خداوند هرکس را مطابق آنچه از خیر و شر انجام داده است با عدل و انصاف سزا و پاداش بدهد. ﴿إِنَّ ٱللَّهَ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ﴾بی‌گمان خداوند حسابرس سریعی است. همچنان که می‌فرماید: ﴿ٱقۡتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمۡ وَهُمۡ فِي غَفۡلَةٖ مُّعۡرِضُونَ١﴾[الأنبیاء: ۱]. «محاسبۀ مردمان نزدیک است و در حالی که آنان غافل و روی گردان می‌باشند». و احتمال دارد که معنی آیه چنین باشد: خداوند در محاسبۀ بندگانش سریع و تند است و در یک لحظه آنان را مورد محاسبه قرار می‌دهد، چنانکه در یک لحظه تدابیر زیادی را در مورد بندگانش اتخاذ می‌کند و انجام هیچ کاری او را از انجام کاری دیگر باز نمی‌دارد. و برای خداوند هیچ چیزی مشکل و سخت نیست.

آیه‌ی ۵۲:

﴿هَٰذَا بَلَٰغٞ لِّلنَّاسِ وَلِيُنذَرُواْ بِهِۦ وَلِيَعۡلَمُوٓاْ أَنَّمَا هُوَ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ وَلِيَذَّكَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ٥٢﴾[إبراهیم: ۵۲]. «این (قرآن) ابلاغی است برای مردمان تا بدان بیم یابند و بدانند که فقط او معبود یگانه است و تا خردمندان پند و اندرز گیرند».

پس از آنکه خداوند متعال به طور مبسوط در رابطه با این قرآن سخن گفت در مدح و ستایش آن فرمود: ﴿هَٰذَا بَلَٰغٞ لِّلنَّاسِ﴾این قرآن ابلاغی است برای مردم و می‌توانند از آن برای رسیدن به بالاترین مقام و بهترین ارزش‌ها توشه برگیرند، زیرا اصول و فروع همۀ دانشهایی که بندگان بدان نیاز دارند در آن موجود است. ﴿وَلِيُنذَرُواْ بِهِ﴾و تا بدان بیم یابند، چون آدمی در قرآن از ارتکاب اعمال شر بر حذر داشته شده و عذابی کرده است. ﴿وَلِيَعۡلَمُوٓاْ أَنَّمَا هُوَ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ﴾و تا بدانند که فقط او (خداوند) معبود یگانه است. و در آن قرآن دلایل و حجت‌های فراوانی بر الوهیت و یگانگی خداوند به صورتهای گوناگون بیان شده است، تا جایی که این قضیه بسیار قطعی و روشن است. ﴿وَلِيَذَّكَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ﴾و تا خردمندان و کسانی‌که دارای عقلهای کامل هستند پند و اندرز گیرند، و آنچه را که به سودشان می‌باشد انجام دهند و از آنچه که به زیانشان است دوری نمایند و هرگاه چنین کنند اهل عقل و خرد و بینش می‌شوند، زیرا به سبب پیروی از قرآن، معارف و اندیشه‌هایشان رشد نموده و افکارشان روشن می‌گردد. و قرآن آدمی را به والاترین اخلاق و بهترین اعمال فرا می‌خواند و در این راستا از قوی‌ترین و روشنترین دلایل است،اده می‌کند و هر گاه بنده در این مسیر بکوشد همواره راه ترقی و صعود را خواهد پیمود. «والحمد الله رب العالمين».

پایان تفسیر سوره‌ی ابراهیم