زکات
خداوند تبارک وتعالی در قرآن مردم را به پرداخت نمودن زکات تشویق و امر فرموده است. در خطبه ۱٩۰ نهج‌البلاغه که منسوب به حضرت علی ساست آمده است:
«... ثُمَّ إِنَّ الزَّكاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلاَةِ قُرْبَاناً لِأَهْلِ الْإِسْلاَمِ، فَمَنْ أَعْطَاهَا طَيِّبَ النَّفْسِ بِهَا، فإِنَّهَا تُجْعَلُ لَهُ كفَّارَةً، وَمِنَ النَّارِ حِجَازاً وَوِقَايَةً. فَلاَ يُتْبِعَنَّهَا أَحَدٌ نَفْسَهُ، وَلاَ يُكثِرَنَّ عَلَيْهَا لَهَفَهُ، فإِنَّ مَنْ أَعْطَاهَا غَيْرَ طَيِّبِ النَّفْسِ بِهَا، يَرْجُو بِهَا مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهَا، فَهُوَ جَاهِلٌ بِالسُّنَّةِ، مَغْبُونُ الْإِجْرِ، ضَالُّ الْعَمَلِ، طَوِيلُ النَّدَمِ...». یعنی: «... پس از نماز توجه داشته باشید که زکات و نماز را خدا برای تقرب مسلمانان به خود قرار داد. کسی که زکات را پرداخته روح خود را از آلودگی پاک کرده است. زیرا زکات کفاره گناه وباعث مصون ماندن از آتش و پیشگیری از کیفر الهی است. با این ترتیب کسی که زکات می‌دهد چشمش به دنبال زکاتی که داده است نباشد و برای آن حسرت نخورده زیرا کسی که زکات را از روی میل ندهد و به امید زیاد شدن مال بپردازد از اسلام اطلاع ندارد. پاداشش را از دست می‌دهد عمل خود را باطل می‌گرداند و روز قیامت مدت‌ها پشیمان خواهد بود».
و در سخن ۱۳۲ نهج‌البلاغه درباره زکات آمده است:
«... ولکل شيء زکاة وزکاة البدن صيام...».
یعنی: «... وبرای هر چیزی زکاتی است و زکات بدن روزه است...».
از این گفتار حکیمانه بدست می‌آید که زکات در همه چیز است و برخلاف آنچه که برخی می‌گویند که زکات در ٩ چیز است در ٩ چیز نمی‌باشد و شامل همه چیز می‌باشد.
و از آیات قرآن و روایات موافق با قرآن بدست می‌آید که زکات در هر چیزی است و منحصر به ٩ چیز نیست.
اگر آیات ۱ تا ۵ سوره بقره را با آیات ۱تا ۵ سوره لقمان مقایسه نمائیم بدست می‌آید که منظور از ﴿مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ﴾در آیه ۳ سوره بقره همان ﴿ يُؤۡتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ﴾در آیه ۴ سوره لقمان است و بدین معنی است که ﴿مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ﴾«از آنچه به آنان روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند» مساوی با +يُؤۡتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ_ «می‌پردازند زکات را» می‌باشد.
در صفحه بعد این آیات با هم مقایسه شده‌اند.
خداوند در آیات ۱ تا ۵ سوره بقره می‌فرماید:
﴿الٓمٓ١ ذَٰلِكَ ٱلۡكِتَٰبُ لَا رَيۡبَۛ فِيهِۛ هُدٗى لِّلۡمُتَّقِينَ٢ ٱلَّذِينَ يُؤۡمِنُونَ بِٱلۡغَيۡبِ وَيُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ٣ وَٱلَّذِينَ يُؤۡمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبۡلِكَ وَبِٱلۡأٓخِرَةِ هُمۡ يُوقِنُونَ٤ أُوْلَٰٓئِكَ عَلَىٰ هُدٗى مِّن رَّبِّهِمۡۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ٥﴾[البقرة: ۱-۵].
و در آیات ۱ تا ۵ سوره لقمان می‌فرماید:
﴿الٓمٓ١ تِلۡكَ ءَايَٰتُ ٱلۡكِتَٰبِ ٱلۡحَكِيمِ٢ هُدٗى وَرَحۡمَةٗ لِّلۡمُحۡسِنِينَ٣ ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُؤۡتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَهُم بِٱلۡأٓخِرَةِ هُمۡ يُوقِنُونَ٤ أُوْلَٰٓئِكَ عَلَىٰ هُدٗى مِّن رَّبِّهِمۡۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ٥﴾[لقمان: ۱-۵].
همانگونه که گفته شد از مقایسه این آیات با یکدیگر بدست می‌آید که ﴿وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ﴾[البقرة: ۳]. در آیه ۳ سوره بقره همان ﴿وَيُؤۡتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ﴾[لقمان: ۴]. در آیه ۴ سوره لقمان است و بدین معنی است که زکوه در هر چیزی است و منحصر به ٩ چیز نمی‌باشد.
از روایات صحیحی که موافق با قرآن می‌باشند نیز بدست می‌آید که زکات منحصراً در ٩ چیز نمی‌باشد.
در وسائل الشیعة «کتاب الزکاة» آمده است:
«وعن علي بن إبراهيم عن أبيه عن حماد عن حريز بن عبد الله عن محمد بن مسلم قال: سألته عن الحبوب ما يزكی منها قال: البر والشعير والذرة والدخن والأرز والسلت والعدس والسمسم كل هذا يزكی وأشباهه». یعنی: «محمد بن مسلم که از اصحاب حضرت باقر و حضرت صادق است روایت می‌کند که از آن حضرت (صادق) سوال نمودم از دانه‌هائی که مشمول زکات می‌شوند؟ حضرت فرمود: گندم و جو و ذرت و ارزن و برنج و جو گندم نما و عدس و کنجد از تمام این‌ها و مانند این‌ها باید زکات داده شود».
از این روایت بدست می‌آید که زکات منحصراً در ٩ چیز نیست زیرا برنج و عدس و ذرت و ارزن و کنجد از ٩ چیزی که می‌گویند زکات به آن‌ها تعلق می‌گیرد نیست.
همچنین در وسائل‌الشیعة «کتاب الزکاة» آمده است:
«وعنه عن إبراهيم بن هاشم عن حمـاد عن حريز عن زرارة قال: قلت لأبي عبد الله: في الذرة شيء؟ فقال لي: الذرة والعدس والسلت والحبوب فيها مثل ما في الحنطة والشعير وکل ما کيل بالصاع فبلغ الأوساق التي يجب فيها الزکاة فيه الزکاة». یعنی: «زراره روایت می‌کند: به ابی عبدالله (امام صادق) گفتم:
«آیا در ذرت زکات است؟ فرمود: در ذرت و عدس و جو گندم نما و در تمام دانه‌ها زکات واجب است همانند آنچه در گندم و جو واجب است و هر چه به کیل و پیمانه درآید و به نصاب پنج وسق برسد در آن زکات واجب است».
روایات بیشتری وجود دارند که نشان می‌دهند زکات منحصراً در ٩ چیز نمی‌باشد که برای رعایت اختصار از ذکر آن‌ها خودداری می‌نمائیم.
نکته دیگر اینکه به وسیله درآمد ناشی از زکات مقدار زیادی از نیاز مالی تهیدستان برطرف می‌شود و از آیه ۶۰ سوره توبه که در آن مصارف هشتگانه زکات معین شده است بدست می‌آید که درآمد حاصل از زکات در زمان رسول خدا مقدار زیاد و قابل توجهی بوده که بایست به مصارف هشتگانه می‌رسیده ولی محدود نمودن زکات به ٩ چیز که در برخی از روایات آمده است با شرایطی که معین نموده‌اند درآمد حاصل از اینگونه زکات بسیار ناچیز است و مشکلی را حل نمی‌کند.
مثلا گفته شده است که گاو و گوسفند و شتری مشمول زکات واقع می‌شوند که علف‌خوار نباشند و عامل هم نباشند یعنی از آن‌ها کار کشیده نشود حال شما اینگونه گاو و گوسفند و شتر را در کجای دنیا سراغ دارید و به فرض وجود داشتنشان تعداد آن‌ها چقدر است؟
و در مورد طلا و نقره نیز شرطی گذاشته‌اند و آن این است که طلا و نقره‌ای مشمول زکات واقع می‌شوند که مسکوک باشند. حال از شما عزیزان سوال می‌نماییم که چه تعداد از افراد وجود دارند که سکه و طلا ونقره داشته باشند؟
اگر زکات را منحصر به ٩ چیز بدانیم آن هم با آن شرایط، درآمد حاصل از آن اینقدر کم خواهد بود که مشکلی را حل نخواهد نمود در صورتیکه اگر قرآنی رفتار شود و قرآنی زکات گرفته شود بخش عظیمی از مشکلات اقتصادی نیازمندان و محرومین حل خواهد شد و در سخنی که منسوب به حضرت علی است مشاهده نمودید که زکات را در هر چیزی دانسته است.
این معقول نیست که از کسی که جو می‌کارد زکات بگیرند ولی از کسی که برنج می‌کارد زکات نگیرند. یا از کسی که در بیابان چند شتر دارد که علف‌خوار و عامل هم اگر نباشد زکات بگیرند ولی از کسی که شرکت مسافربری دارد و ده‌ها دستگاه اتوبوس دارد و ماهیانه مبالغ هنگفتی عایدش می‌شود زکات نگیرند.
و در نهایت معقول نیست که زکات منحصراً در ٩ چیز باشد و بقیه چیزهائی که مالیت دارند مشمول زکات واقع نشوند.
در اینجا این کتاب را به پایان می‌رسانیم هر چند که با استناد به آیات و روایات امکان‌پذیر بود که این کتاب به صورت کتابی پر حجم درآید ولی برای رعایت اختصار به این مختصر قناعت نمودیم.
ربّانی
۵ / ۶ / ۱۳۸۵