۶ شیخ صدوق و کتابهایش
ابو جعفر محمّد بن علی بن حسین بن بابویه قمّی، مشهور به شیخ صدوق (متوفّی در سال ۳۸۱ ه. ق) از بزرگان امامیه و از محدّثان معروف به شمار می‌رود. دانشمندان و رجال شناسان شیعه در آثار خود خود، وی را بسیار ستوده‌اند. نجاشی در کتاب رجالش در بارۀ وی می‌نویسد:
«شيخنا وفقيهنا ووجه الطائفة بخراسان...؟» [٧٧]
«او شیخ و فقیه ما و آبروی طائفۀ (امامیه) در خراسان است...؟»
علامه حلّی (حسن بن یوسف بن مطهّر) در بارۀ وی می‌نویسد:
«کان جليلاً حافظ للأحاديث، بصيرا بالرجال ناقدا للأخبار، لم يرفي القميين مثله في حفظه وکثرة علمه» [٧۸]....
«او بزرگ مرتبه و حافظ احادیث و آگاه از رجال حدیث و ناقد اخبار بود و در میان علمای قم همانندش در حفظ حدیث و فراوانی دانش دیده نشده است».
محمّد باقر مجلسی در بارۀ وی می‌نویسد:
«من عظماء القدماء التابعين لآثار الأئمة النجباء الذين لا يتبعون الآراء والأهواء» [٧٩]
«از بزرگان پیشینیان است که از آثار امامان بزرگوار پیروی می‌نموده‌اند و از کسانی است که در پی آراء شخصی و دلخواه نفی بر نیامده‌اند».
مامقانی در بارۀ وی می‌نویسد:
«شيخ من مشايخ الشيعة، ورکن من أرکان الشريعة، رئيس المحدثين والصدوق فيما يرويه عن الأئمة -÷-» [۸۰]
«او بزرگی از بزرگان شیعه و پایه‌ای از پایه‌های شریعت بود، سرآمد محدّثان شمرده می‌شود و در آنچه از امامان - -÷- - گزارش می‌کند بسی راستگو و مورد اعتماد است».
دیگر دانشمندان امامیه نیز در آثارشان از او تمجید فراوان نموده‌اند.
علاّمۀ حلّی در «خلاصة الأقوال»سیصد کتاب از آثار وی را یاد می‌کند که برخی از آن‌ها همچون «مدینه العلم» به ما نرسیده است.
در اینجا ما از میان کتبی که شیخ صدوق بجای نهاده چند کتاب را برگزیده‌ایم و از هر کدام گواهی می‌آوریم. کتاب‌های مزوبر عبارتند از:
۱- من لا یحضره الفقیه
۲- الخصال
۳- معانی الاخبار
۴- کمال‌الدین و تمام النعمه
۵- صفات الشیعه
۶- عقاب الاعمال
٧- عیون اخبار الرضا
جامع‌ترین کتابی که از ابن بابویه در دسترس ما قرار دارد کتاب «من لا يحضره الفقيه» است. اهمیت این کتاب از آنروست که شیخ صدوق کوشیده تا احادیث صحیح و کاملاً مطمئن را در آن فراهم آورد و لذا در آغاز کتابش می‌نویسد:
«لم أقصد فيه قصد المصنفين في إيراد جميع ما رووه، بل قصدت إلی إيراد ما أفتي به وأحکم بصحته وأعتقد فيه أنه حجه فيما بيني وبين ربي». [۸۱]
یعنی: «در این کتاب آهنگ آن نکردم که همانند دیگر مصنّفان، هر چه روایت نموده‌اند بیاورم، بلکه قصد آن کردم تا چیزهایی را گزارش نمایم که بدانها فتوی می‌دهم و بدرستی آن‌ها حکم می‌کنم و عقیده دارم که حجّت میان من و خداوند من است».
هر چند در کتب شیخ صدوق، روایت صحیح و موثّق یافت می‌شود ولی متأسفانه کتاب‌ها و آثاری وی، از اخبار نادرست و باطل نیز خالی نیستند که نمونه‌هایی از آن‌ها را به نظر خوانندگان ارجمند می‌رسانیم.
***
[٧٧] رجال النجاشی، ص ۲٧۶. [٧۸] خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، ص ۲۴۸. [٧٩] بحار الأنوار، ج ۱۰، ص ۴۰۵ (چاپ جدید). [۸۰] تنقیح المقال، ج ۳، ص ۱۵۴. [۸۱] من لایحضره الفقیه، ج ۱، صص ۲ -۳، از منشورات جماعه المدرّسین.