۱۰ حُرّ عامِلی و آثار وی
از جملۀ محدّثین اخیر که آوازه‌ای بسیار در علم حدیث دارد، شیخ محمّد بن حسن حرّ عاملی (متوفّی در سال ۱۱۰۴ هجری قمری) را باید نام برد که کتاب مشهور وی «وسائل الشيعه» مرجع فقهای پس از او، در رأی و فتوی قرار گرفته است. شیخ حرّ در یکی از دهکده‌های جبل عامل (در جنوب لبنان) زاده شد و در آن دیار به تحصیل علوم دینی و فرا گرفتن حدیث پرداخت. سپس مسافرت‌هایی به حجاز و عراق و ایران کرد و سرانجام در شهر مشهد اقامت گزید و در همانجا وفات کرد. شیخ حرّ با ملاّ محمّد باقر مجلسی معاصر بود و از او اجازۀ روایت گرفت چنانکه مجلسی نیز از وی اجازۀ نقل حدیث دریافت کرد. شرح احوال و ذکر آثار شیخ حر در کتب تذکره آمده است و خود او نیز کتابی بنام «أمل الأمل» در احوال علمای جبل عامل، تألیف کرده و در بارۀ سوانح زندگی و آثار خودش نیز سخن گفته است. شیخ یوسف بحرانی در کتاب «لؤلؤه البحرين» از وی تجلیل نموده می‌نویسد او دانشمندی فاضل و محدّثی اخباری مسلک بود: «کان عالما فاضلا محدّثا أخباريا» [۱۲٩]. حرّ عاملی در ایران شهرت فراوانی یافت و از سوی پادشاه وقت، مقام «شیخ الإسلام» و «قاضي القضاة»در خطّۀ خراسان بدون تفویض شد. کتاب‌هایی که ما از این شیخ در اختیار داریم همه به روش علمای اخباری تألیف شده است و از جملۀ آن‌ها: کتاب «الجواهر السنيه»در احادیث قدسی و «الفوائد الطوسيه»در مباحث گوناگون و «الإيقاظ من الهجعه»در موضوع رجعت و «الإثنا عشريه»در ردّ صوفیه و «الفصول المهمه في إصول الأئمة»را می‌توان نام برد. ولی بی‌تردید مهم‌ترین کتاب شیخ حر عاملی «تفصيل وسائل الشيعه إلی تحصيل مسائل الشريعة»شمرده می‌شود. شیخ حرّ در این کتاب کوشیده تا احادیث کتب اربعۀ امامیه یعنی (کافی و من لا یحضره الفقیه و تهذیب و استبصار) را با روایات کتب دیگری در امر حدیث گرد آورد ولی از میان احادیث این کتاب‌ها، آنچه را که با «فروع مذهب امامیه» پیوند دارد جمع‌آوری کرده است و از این حیث با «بحار مجلسی» که محدود به فروع مذهب نیست و در مباحث گوناگون تألیف شده تفاوت دارد و لذا چنانکه گفتیم کتاب وسائل، از مراجع مهّم فقهای امامیه در رای و فتوی به شمار می‌آید و محدّث مشهور، میرزا حسین نوری هم مستدرکی بر آن نگاشته که بچاپ رسیده و در دسترس قرار دارد. شیخ حر در کتاب اخیرش به روش اخباری‌های شیعه، معمولاً همۀ احادیث را می‌پذیرد و به بررسی اسناد و رجال حدیث نمی‌پردازد و بیشتر می‌کوشد تا مفاد احادیث را جمع یا توجیه کند و در این کار از شیخ ابو جعفر طوسی بسیار تأثیر پذیرفته است بطوریکه غالباً به توجیهات شیخ طوسی استناد می‌نماید.
شیوۀ کار و روش نگارش او حتّی مورد قبول برخی از اخباری‌های معتدل امامیه، مانند شیخ یوسف بحرانی قرار نگرفته است و از این‌رو بحرانی در کتاب «لؤلؤة البحرين» در مورد تصانیف شیخ حر می‌نویسد:
«لايخفي إنه وإن کثرت تصانيفه – قدس سره – کما ذکر إلا انها خالية عن التحقيق والتحبير، تحتاج إلی تهذيب وتحرير کما لا يخفي علی من راجعها». [۱۳۰]
یعنی: «پوشیده نماند که مصناف (شیخ حر قدس سره) هر چند بسیار است -همانگونه که ذکر شد- ولی خالی از تحقیق و زیبانویسی می‌باشد و به پاکسازی و بازنویسی نیاز دارد چنانکه هر کس بدان‌ها رجوع کند بر او پنهان نمی‌ماند».
ما پس از مجلسی، در میان محدّثین دوران‌های اخیر، شیخ حرّ عاملی را برگزیده‌ایم و به نقد احادیث او پرداخته‌ایم زیرا ملاحظه کردیم که بویژه کتاب بزرگ وی یعنی «وسائل الشيعة»اثر بسیاری در معاصرین ما بجای نهاده است بطوریکه اغلب فتاوای ایشان با عنوان‌های این کتاب، هماهنگی دارد. در اینجا مانند فصل‌های پیشین، ده نمونه از احادیث کتاب وسائل را می‌آوریم و نشان می‌دهیم که آن احادیث، غیرقابل اعتماد و ساختگی‌اند.
***
[۱۲٩] لؤلؤة البحرین، ص ٧۶. [۱۳۰] لؤلؤة البحرین، ص ۸۰.