۸ محمّد باقر مجلسی و آثار وی
از قدمای محدّثین (که عمدۀ ایشان شیخ کلینی و شیخ صدوق‌اند) [۱۰۲]چون بگذریم به محدّثین متأخّر می‌رسیم و در میان آن‌ها، ملاّ محمّد باقر مجلسی (متوفّی در سال ۱۱۱۰ هجری قمری) را محدّثی برجسته و پر آوازه می‌یابیم که از ارکان شیعۀ امامیه در دورۀ صفویه شمرده می‌شود و محدّثین پس از وی، تحت تأثیر آثار او قرار گرفته‌اند. در بارۀ شخصیت مجلسی و آثارش در کتاب‌های تذکره، به تفصیل سخن گفته شده است و غالباً او را از اقطاب مذهب مامیه و زنده‌کنندۀ حدیث و خادم علوم اهل بیت -÷- معرّفی نموده‌اند. نویسندۀ کتاب «لؤلؤه البحرين» در بارۀ مجلسی می‌نویسد:
«هذا الشيخ کان إمامنا في وقته في علم الحديث وسائر العلوم، شيخ الإسلام بدار السلطنه أصفهان، رئيسا فيها بالرئاستين الدينيه والدنيويه، إماما في الجمعه والجماعه، وهو الذي روج الحديث ونشره لاسيما في ديار العجميه وترجم لهم الأحاديث العربيه بأنواعها بالفارسيه» [۱۰۳]...
یعنی: «این شیخ (محمّد باقر بن محمّد تقی مشهور به مجلسی) پیشوای ما در علم حدیث و دیگر دانش‌ها در روزگار خود به شمار می‌رود. او در دارالسلطنة اصفهان شیخ الإسلام بود و ریاست دینی و دنیوی را بر عهده داشت. در نمازهای جمعه و جماعت نیز امامت می‌کرد. او کسی است که حدیث را بویژه در دیار عجم منتشر ساخت و انواع احادیث را برای پارسی زبانان از عربی به پارسی ترجمه کرد ...».
آثار مجلسی، متعدد است و از میان همۀ آن‌ها کتاب «بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار -÷-» از شهرت فراوانی برخوردار است و مرجع محدّثین و علاقمندان به حدیث فرقۀ امامیه به شمار می‌آید. مجلسی در این کتاب (که اخیراً در صد و ده مجلّد، تجدید چاپ شده است) از کتب قدماء و نیز معاصرانش بهره می‌گیرد و گاهی هم از برخی کتاب‌ها، حدیثی را نقل می‌کند که مورد اعتماد خودش نیست! به عنوان نمونه در مجلد پنجاه و هفتم، حدیث غریبی از کتاب «جامع الأخبار» گزارش می‌نماید و سپس در بارۀ آن می‌نویسد:
«أوردها صاحب الجامع فأوردتها ولم أعتمد عليها» [۱۰۴]
یعنی: «این حدیث را صاحب جامع الاخبار آورده است و من نیز آن را آوردم ولی اعتماد بر آن ندارم»!
باز در همان مجلّد، خبر دیگری را از شیخ صدوق نقل می‌نماید و در پی آن می‌نویسد:
«أقول: الخبر في غاية الغرابة وال أعتمد عليه لعدم کونه مأخوذا من أصل معتبر وإن نسب إلي الصدوق ره». [۱۰۵]
یعنی: «می‌گویم: این خبر در نهایت غرابت است و من اعتماد بر آن ندارم زیرا که از اصل معتبری گرفته نشده هر چند به صدوق -(رح)- نسبت داده شده است»!
بنابراین، مجلسی بر خلاف کلینی و ابن بابویه، بر آن نبوده که تنها احادیث صحیح و مورد اعتماد را در کتاب خود گرد آورد. وی بیشتر در صدد جمع اخبار در کتاب «بحار الأنوار» بر آمده است از این رو در کتاب مذکور علاوه بر اخبار صحیح و سودمند، احادیث دروغین و اخبار مجعول نیز به فراوانی یافت می‌شود و انتشار آن‌ها در میان تودۀ مردم، بدون تصریح به ساحتگی بودنشان فرهنگ عامّه را آلوده می‌سازد و آنان را به خرافات و اساطیر و عقاید غلوآمیز پای بند می‌کند. توضیح و بیانی که مجلسی در ذیل برخی از اخبار غریب آورده هر چند گاهی مفید است ولی کافی نیست. بعلاوه، وی در بارۀ اخبار بسیاری که به خطا، یا به غلو آمیخته شده سکوت نموده است. از این‌رو «بحار الانوار» به نقد گسترده و دقیقی نیاز دارد و کتاب مستقلّی در این باره باید نگاشت. [۱۰۶]
ملاّ باقر مجلسی کتاب‌های متعددّی به زبان فارسی نیز بنگارش در آورده که از آن جمله:
«حلية المتقین» و «عین الحیوة» و «حیوة القلوب» و «حق الیقین» و «جلاء العیون» و «زاد المعاد» و جز این‌ها است.
ما در این جا به عنوان نمونه، به نقد ده حدیث از دو کتاب عربی و فارسی مجلسی (بحار الانوار و حلية المتقین) می‌پردازیم تا خوانندگان ارجمند، خود حدیث مفصّل از این مجمل بخوانند.
***
[۱۰۲] البته شیخ ابو جعفر طوسی (متوفّی در سال ۴۶۰ ه. ق) را نیز نباید از یاد برد که او را «شیخ الطائفه الامامیه» شمرده‌اند و دو کتاب «تهذیب الاحکام» و «الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار» کتب اربعه امامیه را او فراهم آورده است و کتاب «امالی» شیخ در علم حدیث نیز در دسترس قرار دارد. شیخ، بیشتر فقیه بوده تا محدّث، چنانکه کتاب «المبسوط» اثر وی گواهی می‌دهد و همچنین کتاب «مسائل الخلاف» در فقه تطبیقی، تمایندة فقاهت او شمرده می‌شود و از این‌رو اهمیت کلینی و ابن بابویه در حدیث بیشتر از او است و ما هم در میان قدمای محدّثین، آن دو را بر گزیدیم. با وجود این، خاطر نشان می‌سازیم که در خلال نقد احادیث مجلسی و شیخ حر عاملی، روایات شیخ طوسی را در کتاب ما مکرّر ملاحظه می‌کنید که نقّادی شده‌اند. این هم ناگفته نماند که بزرگ‌ترین کتاب شیخ طوسی در حدیث یعنی «تهذیب الاحکام» مانند کتب دیگر حدیث از تحریف و خطا مصون نمانده است. شیخ یوسف بحرانی (صاحب کتاب الحدائق الناضرة) با آنکه خود از محدّثین و اخباریون مشهور بشمار می‌آید، ناگزیر در کتاب «لؤلؤة البحرین» به این امر اذعان نموده و می‌نویسد: و قدبینا فی کتابنا الحدائق الناضرة جملة ما وقع له (للشیخ الطوسی) أیضا من السهو و التحریف فی متون الاخبار و قلما یسلم خبر من اخبار الکتاب المذکور (ای تهذیب الاحکام) من سهو او تحریف فی سنده او متنه (لؤلؤة البحرین، ص ۶۵، چاپ موسسه آل البیت). یعنی: «ما در کتاب (الحدائق الناضرة) جمله‌ای از خطاها و تحریفاتی را که برای شیخ طوسی در متون اخبار رخداده روشن ردیم و در حقیقت، اندکی از اخبار کتاب مذکور (یعنی تهذیب الاحکام) بلحاظ سند یا متن، از گزند سهو یا تحریف در امان مانده است». همچنین کتاب دیگر شیخ طوسی یعنی «الاستبصار» احادیث ضدّ و نقیضی را در بر دارد بطوریکه علاّمه ابوالحسن شعرانی در کتاب «المدخل الی عذب المنهل» دربارة آن می‌نویسد: «يشمل کتاب الإستبصار علی نحو ألف ومأتي باب ويوجد في أکثر أبوابه– إن لم يکن (في) جميعها – حديث لا يمکن حمله علی وجه يجوز صدور من أهل العصمة – عليهم السلام- إلا بتکلف يترحج عليه إحتمال عدم صدوره في العقل! (المدخل الی عذب المنهل، صص ۴۳-۴۴، چاپ باقری، قم) . یعنی: «کتاب استبصار در حدود ۱۲۰۰ باب را در بر دارد و در بیشتر ابوابش – اگر نگوییم در همه آن‌ها – حدیثی موجود است که ممکن نیست آن را به صورتی معنی کنیم که صدورش از سوی معصوم –÷- روا باشد مگر با تکلّف، بطوریکه نزد عقل احتمال صادر نشدنش ترجیح دارد».! [۱۰۳] لؤلؤة البحرین، اثر شیخ یوسف بحرانی، ص ۵۵، چاپ قم. [۱۰۴] بحار الأنوار، اثر محمّد باقر مجلسی، ج ۵٧، ص ۳۳۱ (چاپ جدید)، از انتشارات دارالکتب الإسلامیة. [۱۰۵] بحار الأنوار، ج ۵٧، ص ۳۴۱. [۱۰۶] سید محسن امین عاملی در کتاب أعیان الشیعة (ج ٩، ص ۱۸۳) درباره مؤلفات مجلسی نوشته است: «لکن لا يخفي أن مولفاته تحتاج إلی زياده تهذيب وترتيب، وقدحوت الغث والسمين. وبياناته وتوضيحاته وتفسيره للأحاديث وغيرها کثير منه کان علی وجه الإستعجال الموجب قله الفائدة والوقوع في الإشتباه». یعنی: «مخفی نماند که آنچه (مجلسی) تألیف نموده به پاکسازی و ترتیب نیازمند است چرا که نادرست و درست را در بر دارد و بسیاری از توضیحات و تفسیرهایش درباره احادیث و جز این‌ها، از روی شتاب صورت گرفته و موجب کمی فائده و افتادن در اشتباه شده است».