به نام خداوند بخشنده و مهربان
حمد و ستایش سزاوار خداوند، پروردگار جهانیان باد که در کتاب پربرکتِ خود فرمود:
﴿وَقُومُواْ لِلَّهِ قَٰنِتِينَ﴾[البقرة: ۲۳۸].
«و براى خداوند فروتنانه [به عبادت] بایستید».
و دربارة نماز فرمود:
﴿وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى ٱلۡخَٰشِعِينَ﴾[البقرة: ۴۵].
«نماز سخت دشوار است مگر بر فروتنان».
و سلام و درود بر امام پرهیزگاران و سرور و سید فروتنان، محمد رسول‌‌خدا، و آل و اصحاب او باد.
نماز از بزرگ‌ترین ارکان عملی اسلام، و خشوع و فروتنی در نماز از ضروریات و واجبات است، زیرا که دشمن خدا، ابلیس، قسم خورده و عهد بسته که بنی‌آدم را گمراه کند و آنها را دچار فتنه و آشوب کند.
﴿ثُمَّ لَأٓتِيَنَّهُم مِّنۢ بَيۡنِ أَيۡدِيهِمۡ وَمِنۡ خَلۡفِهِمۡ وَعَنۡ أَيۡمَٰنِهِمۡ وَعَن شَمَآئِلِهِمۡ﴾[الأعراف: ۱۷].
«سپس از پیش رو و از پشت سر و از طرف راست و چپ و از هر جهت به سراغ ایشان می‌روم و گمراهشان می‌سازم».
از بزرگ‌ترین فریب‌های ابلیس دور کردنِ مسلمین از نماز است. شیطان از انواع وسائل و وسوسه‌ها استفاده می‌کند تا انسان را از نماز بازدارد و او را از لذت عبادت و اجر و ثواب محروم کند و بسیاری از مردم در این کار تسلیم وی شده‌اند، زیرا اولین چیزی که در عبادت از بین می‌رود خشوع است. در این عصر، که عصر آشوب و فتنه است، گفتار حذیفهسدر این مورد صدق می‌کند که فرمودند: اولین چیزی که از دین شما از بین می‌رود خشوع، و آخرین چیزی که از بین می‌رود نماز است، و بسیاری از نمازگزاران هستند که خیری در آنها نیست و از نمازشان بهره‌ای نمی‌برند و ای بسا که داخل مسجد شوی و شخص فروتن و خاشعی را در آن نبینی [۲].
چیزی که انسان در خود احساس می‌کند و از اطرافیان خود می‌شنود قضیة وسوسه در نماز و عدم خشوع است، پس نیاز است که به این موضوع اشاره کنیم. این رساله یادآوری و تذکری برای خود و برادران مؤمن است. از خداوند منان خواهانم که مفید واقع شود.
خداوند فرموده‌اند:
﴿قَدۡ أَفۡلَحَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ ١ ٱلَّذِينَ هُمۡ فِي صَلَاتِهِمۡ خَٰشِعُونَ ٢﴾[المؤمنون: ۱-۲].
«به راستی که مؤمنان رستگار شدند، همانان که در نمازشان فروتن هستند».
«خشوع عبارت است از آرامش، طمأنینه و وقار و تواضع، و ترس از خدا و توجه به وی» [۳].
خشوع، یعنی در کمال ذلت و با فروتنی تمام در مقابل خداوند ایستادن [۴].
و از مجاهد روایت شده است که گفت: ﴿وَقُومُواْ لِلَّهِ قَٰنِتِينَ﴾[البقرة: ۲۳۸]. قنوت عبارت است از ایستادن، فروتنی، چشم‌پوشی و تواضع از ترس خداوند» [۵].
محل خشوع، قلب است، و ثمرات آن در اعضای بدن، و اعضای بدن تابع قلب هستند، وقتی که فروتنی قلب - به سبب غفلت و وسوسه - از بین رفت، فروتنی دیگر اعضای بدن هم از بین می‌رود، زیرا قلب مانند فرمانده، و اعضای بدن لشکر اوست و از وی پیروی می‌کنند. وقتی که فرمانده عزل یا نابود شود سربازانش هم از بین می‌روند، پس خشوعِ اعضای بدن متعلق به خشوع قلب است.
اما تظاهر به فروتنی و خشوع مذموم است زیرا از نشانی‌های اخلاصْ پنهان کردنِ خشوع و فروتنی است.
حذیفهسما را از این برحذر می‌دارد و می‌فرماید: از فروتنی منافقانه برحذر باشید، گفته شد: فروتنی منافقانه چیست؟ گفت: آن که جسم فروتن و خاشع اما قلب غافل باشد [۶]. و فضیل بن عیاض فرمودند: مکروه است که اعضای بدن بیش از قلب خاشع باشند. یعنی لازم است [این دو] مساوی و همسنگ باشند. یکی از صالحین مردی را دید که خود را خم کرده بود و ظاهراً در نمازش فروتن بود، به او گفت: خشوع و فروتنی اینجاست ـ به سینه‌اش اشاره کرد ـ نه در خود خم کردن [۷].
ابن قیم الجوزی/فرق میان خشوع ایمانی و تظاهر به خشوع را بیان می‌کند: «خشوع الإيمان هو خشوع القلب لله بالتعظيم والإجلال والوقار والـمهابة والحياء، فينكسر القلب لله كسرة ملتئمة من الوجل والخجل والحب والحياء وشهود نعم الله وجناياته هو، فيخشع القلب لا محالة فيتبعه خشوع الجوارح».
«خشوع ایمان همان خشوع و تواضع قلب همراه با تعظیم و اجلال و وقار و مهابت و حیاء، پس قلبها فروتن می‌شوند همراه با ترس و حب و حیاء و حضور ذهن نعمتهای بی‌منتهای خداوندی بر او و کوتاهی او در برآورده کردن شکر این نعمت‌ها، پس در این هنگام است که قلب بدون اختیار خاشع و فروتن می شود».
اما تظاهر به خشوع عبارت است از این که انسان جوارح خود را به حالت تصنعی و ظاهری فروتن کند اما قلبش غافل باشد، و بعضی از اصحاب رسول‌اللهجمی‌گفتند: «أعوذ بالله من خشوع النفاق» گفته شد: خشوع نفاق چیست؟ گفتند: آن است که جسم فروتن و دل غافل باشد. بندة فروتن خدا کسی است که آتش شهوات خود را خاموش کرده و دود آن شهوات از دلش خارج شده است، پس دلش می‌تابد و صاف می‌شود و نور عظمت و بزرگی خداوند در آن می‌درخشد و به سبب ترس از خدا و خشوع در مقابل وی شهوات می‌میرند، اعضای بدن احساس آرامش می‌کنند، دل مملو از آرامش و طمأنینه می‌شود و فرمانبردار و مطیع خواهد شد و همانند زمینی که آب در آن نفوذ کند کاملاً تسلیم می‌شود. و نشانة آرامش این است که به خاطر عظمت خدا، در کمال ذلت و خواری چنان سجده‌ای می‌کند که سرش را بلند نمی‌کند [۸]: تا به ملاقات خداوند نرود سر را بلند نمی‌کند این است معنای خشوع و فروتنی.
اما تظاهر به خشوع و خود را به مردن زدن حالتی است که شخص، اندام بدن خود را به ظاهر فروتن نشان می‌دهد و ریاکاری پیشه می‌کند. این‌گونه افراد ظاهری زیبا و آراسته و فروتن، اما باطن آنها ویران و زنده به شهوات است. چنین انسانی به ظاهر فروتن است اما در درون وی عقربها و مارهای سمی زندگی می‌کنند و در پی فرصت مناسب هستند [۹].
فروتنی در نماز وقتی حاصل می‌شود که انسان دل خود را بدان مشغول کند و آن را بر چیزهای دیگر ترجیح دهد، در چنین حالتی است که احساس راحتی و آرامش می‌کند و چشمانش روشن می‌شوند. همانطور که پیامبر بزرگوارجفرمودند: «وَجُعِلَتْ قُرَّةُ عَيْنِىَ فِى الصَّلاَةِ» [۱۰]. «نور چشمان من در نماز است».
خداوند در قرآن کریم مردان و زنان فروتن و خاشع را ستوده و فروتنی را از صفات نیکوکاران شمرده و برای آنها آمرزش و اجر بس بزرگی را مهیا دیده است [۱۱].
[۲] مدارج السالکین لابن القیم (۱/۵۲۱).
[۳] تفسیر ابن کثیر ط. دارالشعب (۶/۴۱۴)
[۴] الـمدارج (۱/۵۰۲).
[۵] تعظیم قدر الصلاة (۱/۱۸۸).
[۶]
علت ابلیس انا خیری بُدست
وین مرض در نفس هر مخلوق هست
گرچه خود را «بس شکسته» بیند او
آبِ صافی دان و سرگین زیر جو
چون بشوراند ترا در امتحان
آب سرگین زنگ گردد در زمان
در تک جُو هست سرگین ای فتی
گرچه جو صافی نماید مر ترا
[۷] الـمدارج (۱/۵۲۱).
[۸] مولوی می‌فرماید:
گفت پیغمبر رکوع است و سجود
بر درِ حق کوفتن حلقه وجود
حلقه آن در هر کو می‌زند
بهر او دولت سری بیرون کند
(مثنوی)
[۹] کتاب الروح ص ۳۱۴.
[۱۰] تفسیر ابن کثیر (۶/۴۵۶) والحدیث فی مسند احمد (۳/۱۲۸).
[۱۱] سوره احزاب آیه ۳۵.