۲- مسئولیت نسبت به فرزندان خردسال
پیش از هر چیزی باید هزینه‌ی زندگی فرزندانش را به‌طور کامل تأمین کند و در حد توان و با توجه به درآمد ماهیانه‌اش در خوراک و لباس و مسکن آن‌ها کوتاهی نکند. به همه‌ی آنان به‌طور مساوی مهربان باشد، و نیز او مسؤولیت آموزش علوم سودمند به آنان را به عهده دارد، به ویژه علوم دینی که سرلوحه‌ی هر علمی است.
پدر مسئول است فرزندان خود را در مسیر درست زندگی راهنمایی نماید و آنان را بر اساس اندیشه‌ی اسلامی تربیت کند، بر نمازهای پنجگانه و روزه‌ی آنان نظارت داشته باشد و آنان را بر اساس علاقه به نیکوکاری و دور نمودن آنان از پستی و پرهیز از آن‌چه باعث نابودی ایمان و اخلاق می‌شود بزرگ کند، و برای تشخیص خوب از بد امور سودمند و زیان‌آور را به آنان بیاموزد، راه درست و راست را به ایشان نشان دهد تا در آن مسیر درست حرکت کنند و راه‌های ویران‌گر اخلاق را برایشان معلوم دارد تا از ورود به آن‌ها پرهیز کنند.
پدر باید از آغاز خردسالی فرزندانش را بر مسایل یاد شده تربیت کند تا بر این شیوه عادت کنند و بزرگ شوند. پیامبرصمی‌فرمایند:
«مُرُوا أَوْلادَكُمْ بِالصَّلاةِ، وَهُمْ أَبْنَاءُ سَبْعِ سِنِينَ، وَاضْرِبُوهُمْ عَلَيْهَا وَهُمْ أَبْنَاءُ عَشْرٍ» [۱۸].
«فرزندانتان را از هفت سالگی به نماز خواندن فرمان دهید و در ده سالگی به خاطر نخواندن نماز آن‌ها را بزنید».
و باز می‌فرماید:
«لأَنْ يُؤَدِّبَ الرَّجُلُ وَلَدَهُ خَيْرٌ مِنْ أَنْ يَتَصَدَّقَ بِصَاعٍ» [۱۹].
«اگر مرد فرزندش را نیکو تربیت کند بهتر از آن است که یک پیمانه در راه خدا به مستمند کمک کند».
در حدیثی دیگر می‌فرماید:
«مَا نَحَلَ وَالِدٌ وَلَدَهُ مِنْ نُحْلٍ أَفْضَلَ مِنْ أَدَبٍ حَسَنٍ» [۲۰].
«هیچ پدری هدیه‌ای بهتر از ادب خوب به فرزندش عطا نکرده است».
پدر باید فرزندان را از هم‌نشینی با انسان‌های بد و راه رفتن و ارتباط داشتن با آن‌ها دور کند و آن‌ها را از این کار برحذر دارد. شاعر می‌گوید:
لا تسأل عن الـمرء وسل عن جلیسه
فکل جلیس بالـمجالس یقتدی
«از وضعیت خود شخص مپرس بلکه از هم‌نشینانش بپرس، زیرا تمامی افراد از همراهان و هم‌نشینان خود پیروی می‌کنند».
شکی نیست که همنشین و همراه تأثیر زیادی بر روان و رفتار فرد دارد.
و چه نیکو و درست فرموده رسول خداص:
«مَثَلُ الْجَلِيسِ الصَّالِحِ وَالْجَلِيسِ السَّوْءِ كَمَثَلِ صَاحِبِ الْمِسْكِ، وَكِيرِ الْحَدَّادِ، لاَ يَعْدَمُكَ مِنْ صَاحِبِ الْمِسْكِ إِمَّا تَشْتَرِيهِ، أَوْ تَجِدُ رِيحَهُ، وَكِيرُ الْحَدَّادِ يُحْرِقُ بَدَنَكَ أَوْ ثَوْبَكَ أَوْ تَجِدُ مِنْهُ رِيحًا خَبِيثَةً» [۲۱].
«حکایت همنشین درست‌کار و همنشین بدکار مانند دارنده‌ی مشک و دمه‌ی آهنگری است، دارنده‌ی مشک چیزی از تو نمی‌کاهد یا از او خرید می‌کنی و یا که بویش را استشمام می‌کنی، ولی دمه‌ی آهنگری بدن یا لباست را می‌سوزاند و یا از آن بوی بد به مشامت می‌رسد».
پدر باید مخصوصاً به دختران بیش‌تر توجه کند، آنان را بر اساس فضایل اخلاقی تربیت کند و مسیر منتهی به انحراف و پستی را برای آنان روشن سازد، زیرا دختر در آینده مادر می‌شود و نسل‌های بعدی را تربیت می‌کند، پس باید به آن‌ها خوب توجه کند مبادا در سراشیبی و پرتگاه سقوط قرار گیرند. پیامبرصمی‌فرماید:
«مَنْ عَالَ ثَلاَثَ بَنَاتٍ فَأَدَّبَهُنَّ وَزَوَّجَهُنَّ وَأَحْسَنَ إِلَيْهِنَّ فَلَهُ الْجَنَّةُ» [۲۲].
«هر کس سه دختر را سرپرستی کند و آن‌ها را خوب تربیت نماید، به شوهر دهد و به آن‌ها نیکی نماید به بهشت وارد می‌شود» [۲۳].
و فرموده است: «من عال ثلاث بنات وجبت له الجنة، قیل: یا رسول الله! واثنتین؟ قال: واثنتین قیل: یا رسول الله و واحدة؟ قال: وواحدة» [۲۴].
«هر که سه دختر را سرپرستی کند، بهشت برایش واجب می‌شود». گفته شد: ای رسول خدا، و دو تا هم؟ فرمود: «و دو تا». گفته شد: ای رسول خدا، یکی هم؟ فرمود: «یکی نیز چنین است».
جوانی، بی‌نیازی، فراغت، که وجود این سه چیز در یک فرد می‌تواند سرانجام بدی برای او داشته باشد.
شاعر می‌گوید:
إن الشباب والفراغ والجدۀ
مفسدۀ للمرء أیّ مفسدۀ
«جوانی، فراغت و پول‌داری، برای شخص بزرگ‌ترین تباه‌گری است». این در حالتی که انسان بالغ باشد، حال چه رسد به انسانی که هنوز عقلش پخته نشده که ضرورت مراقبت بر وی بیش‌تر است. خداوند بلندمرتبه می‌فرماید:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ قُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ وَأَهۡلِيكُمۡ نَارٗا﴾[التحریم: ۶].
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده‌تان را از آتش حفظ کنید».
[۱۸] روایت احمد، ابو داود و حاکم. [۱۹] روایت مسلم، سنن ترمذی، ح ۱۸۷۴ باب ما جاء فی أدب الولد. [۲۰] روایت مسلم و ابو داوود. [۲۱] روایت بخاری. [۲۲] روایت ابوداود، حدیث: ۵۱۴۷ باب في فضل من عال يتيماً، ترمذی: ۱۹۹۴. [۲۳] این حدیث را ابو داود روایت کرده است. [۲۴] روایت ابو داوود.