مسئولیت مسلمان در برابر عموم انسان‌ها
۱- رساندن رسالت اسلام به انسان‌ها
۲- مسئولیت عهد و پیمان
۳- رفتار خوب با اهل ذمه
۴- مسئولیت در مقابل اسرای کفار
۵- حرمت قتل کافر بدون ارتکاب جرم
۶- حرمت تعرض و آزار رساندن به زنان و کودکان
۷- در کشورهای اسلامی مطابق قوانین اسلامی با غیرمسلمان رفتار می‌شود.
۸- لعنت و نفرین به فرد معین کافر درست نیست.
انسان - گرچه کافر باشد - نزد خدا از مقام کرامت و منزلت خاصی برخوردار است:
﴿وَلَقَدۡ كَرَّمۡنَا بَنِيٓ ءَادَمَ وَحَمَلۡنَٰهُمۡ فِي ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِ وَرَزَقۡنَٰهُم مِّنَ ٱلطَّيِّبَٰتِ وَفَضَّلۡنَٰهُمۡ عَلَىٰ كَثِيرٖ مِّمَّنۡ خَلَقۡنَا تَفۡضِيلٗا ٧٠﴾[الإسراء: ۷۰].
«در حقیقت ما فرزندان آدم را گرامی داشته‌ایم، و آنان را در خشکی و دریا (با وسایل نقلیه) برنشاندیم و از چیزهای پاکیزه روزیشان نمودیم و آنان را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری بخشیدیم».
خلاصه‌ی مسؤولیت مسلمان در برابر غیرمسلمان به شرح ذیل است:
۱- تبلیغ رسالت اسلام: رسالت اسلام را به تک‌تک افراد غیرمسلمان در جوامع غیرمسلمان شرق و غرب برساند، اگرچه این کار هزینه‌ی زیادی در بر داشته باشد، خدای بلندمرتبه می‌فرماید:
﴿ٱدۡعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِٱلۡحِكۡمَةِ وَٱلۡمَوۡعِظَةِ ٱلۡحَسَنَةِۖ وَجَٰدِلۡهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ﴾[النحل: ۱۲۵].
«(ای پیامبر) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فراخوان، و به روشی که آن روش] بهتر است با آنان مجادله کن».
﴿وَمَنۡ أَحۡسَنُ قَوۡلٗا مِّمَّن دَعَآ إِلَى ٱللَّهِ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ ٱلۡمُسۡلِمِينَ ٣٣﴾[فصلت: ۳۳].
«و کیست خوش‌گفتارتر از آن که مردم را به سوی خدا می‌خواند و کارهای شایسته انجام می‌دهد و اعلام می‌دارد که من از زمره‌ی مسلمانان هستم».
پیامبرصمی‌فرماید: «بَلِّغُوا عَنِّى وَلَوْ آيَةً» [۵۶].
«رسالت مرا تبلیغ کنید اگرچه بیان یک آیه باشد».
ابزار و وسایل دعوت به اسلام گفتار و کردار و رفتار نیکوی مسلمان است تا بدین وسیله مسلمان برای دیگران الگو باشد. چنان‌چه مسلمان در هر کدام از این موارد کوتاهی کند، بداند که مورد مؤاخذه و محاسبه قرار می‌گیرد. وظیفه و مسؤولیت دعوت بر عهده‌ی همه‌ی مسلمانان مخصوصاً عالمان است.
۲- مسئولیت عهد و پیمان: اگر مسلمانان با کافران عهد و پیمانی داشته باشند باید به آن متعهد بوده و عهد خویش حتی در مقابل دشمن را هم به اتمام برسانند. خداوند می‌فرماید:
﴿وَأَوۡفُواْ بِٱلۡعَهۡدِۖ إِنَّ ٱلۡعَهۡدَ كَانَ مَسُۡٔولٗا﴾[الإسراء: ۳۴].
«به عهد و پیمان وفا کنید، زیرا از عهد و پیمان پرسیده می‌شود».
﴿وَأَوۡفُواْ بِعَهۡدِ ٱللَّهِ إِذَا عَٰهَدتُّمۡ﴾[النحل: ۹۱].
«به پیمان خدا که با همدیگر می‌بندید وفادار باشید».
پیامبرصبا کفار مکه در صلح حدیبیه و با یهودیان در مدینه معاهده داشته است و مفاد این معاهدات این بوده که نامسلمان تا زمانی که خیانت نکرده‌اند از حقوق و تکالیف برابر با مسلمانان برخوردار باشند. این معاهدات میان دولت اسلام با دیگران بوده است.
۳- اما در سطح افراد و کسانی که در میان مسلمانان و تحت حکم و قدرت مسلمانان زندگی می‌کنند، و اینان کسانی‌اند که اهل ذمه نامیده می‌شوند، روا نیست به آنها ستم شود و یا به حقوق آنها تجاوز نمود یا بیش‌تر از توانشان از آنان جزیه گرفت. پیامبرصمی‌فرماید:
«من آذی ذمیاً فأنا خصمه یوم القیامة» [۵۷].
«کسی که ذمی را اذیت کند من در روز قیامت دشمن او خواهم بود».
و فرموده است:
«أَلاَ مَنْ ظَلَمَ مُعَاهِدًا أَوِ انْتَقَصَهُ أَوْ كَلَّفَهُ فَوْقَ طَاقَتِهِ أَوْ أَخَذَ مِنْهُ شَيْئًا بِغَيْرِ طِيبِ نَفْسٍ فَأَنَا حَجِيجُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» [۵۸].
«آگاه باشید کسی که به معاهدی (هم‌پیمانی) ستم کند یا از قدر و منزلت وی بکاهد و یا بیش‌تر از توانش او را مکلف نماید یا به زور و بدون رضایت چیزی را از او بگیرد من در روز قیامت سخت به او معترض و مدافع معاهد هستم».
امیر‌المؤمنین عمر فاروقسپیرمردی از اهل کتاب را دید که گدایی می‌کرد به او گفت: چه کار می‌کنی؟ گفت: به خاطر پرداخت جزیه و تأمین زندگی‌ام گدایی می‌کنم. حالت تأثر و اندوه بر چهره‌ی عمر ظاهر شد. او را به سوی مسئول بیت‌المال مسلمین برد و فرمود: به این مرد و امثال او نگاه کن، ما عادلانه و منصفانه با آنها برخورد نکرده‌ایم، در جوانی‌اش او را به کار گرفته‌ایم و در پیری‌اش رهایش کرده‌ایم، آن‌گاه دستور داد از او و امثال او جزیه نگیرند و حقوقی از بیت‌المال مسلمانان برایشان مقرر نمایند.
عمرسهنگام مسافرت به دمشق در سرزمینی که گذر می‌کرد قومی از نصارا زندگی می‌کردند که دچار خشک‌سالی و قحطی شده بودند، دستور داد از بیت‌المال به آنان کمک شود.
۴- باید به اسرای کافر احترام گذاشت و به آنها غذا داد و در دادن آب و خوراک به آنان کوتاهی نکرد. و نباید با زدن و سرزنش و توبیخ و توهین به حقوق آنها تعدی کرد، خداوند می‌فرماید:
﴿وَيُطۡعِمُونَ ٱلطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ مِسۡكِينٗا وَيَتِيمٗا وَأَسِيرًا ٨﴾[الإنسان: ۸].
«با وجود علاقه‌ی و دوستی خود به غذا آن را به فقیر و یتیم و اسیر می‌بخشیدند».
اسیر همان کافری است که در میدان جنگ به اسارت گرفته می‌شود و در دست مسلمانان و تحت سیطره‌ی آنان قرار می‌گیرد.
۵- هیچ کافر بی‌گناهی را نمی‌توان کشت، اگر مسلمان کافری را به ناحق بکشد در روز قیامت در پیشگاه خداوند باید جوابگو باشد. یکی از یاران پیامبرصدر جنگ، فردی از دشمن را بعد از گفتن «لا اله الا الله» کشت. پیامبرصآن صحابه را سرزنش کرد، صحابی گفت: ای پیامبر، این مرد از ترس شمشیر «لا إله إلا الله» گفت. پیامبرصبه او فرمود: «أَفَلاَ شَقَقْتَ عَنْ قَلْبِهِ حَتَّى تَعْلَمَ أنه قَالَهَا أَمْ لاَ» [۵۹]. «آیا تو قلبش را شکافتی تا بدانی آن را (کلمه‌ی توحید) از ترس گفته یا نه»؟
۶- هنگام جنگ اقدام به قتل و اذیت زنان و کودکان مشرکین نشود، در سفارش پیامبرصبه هنگام جهاد آمده است: «انْطَلِقُوا بِاسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وَعَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ وَلاَ تَقْتُلُوا شَيْخًا فَانِيًا وَلاَ طِفْلاً وَلاَ صَغِيرًا وَلاَ امْرَأَةً وَلاَ تَغُلُّوا وَضُمُّوا غَنَائِمَكُمْ وَأَصْلِحُوا وَأَحْسِنُوا (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» [۶۰]. «با نام خدا و به یاری خدا و بر مبنای آیین رسول خدا حرکت کنید، هیچ پیرمرد، کودک و زنی را نکشید، کسی را به زنجیر نکشید غنیمت‌هایتان را بگیرید، صلح برقرار نمایید، نیکی کنید، که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد».
عمر فاروقسدر سفارش‌های خود به فرماندهان و سربازان می‌گوید: پیرزن و طفل را نکشید و هنگام برخورد دو لشکر و یورش جنگجویان، از آنان محافظت کنید تا کشته نشوند. و نیز در سفارش ایشان به ابوعبیدهسآمده است: مسلمانان را از ستم کردن و ضرر رساندن و خوردن اموال مشرکان بنا حق بازدار، و به کلیه‌ی پیمان‌هایی که با مشرکان منعقد کرده‌اید پایبند باشید.
۷- تا زمانی که نامسلمانان در سرزمین اسلامی هستند مانند مسلمانان احکام شریعت اسلام بر آنها اجرا گردد، کلیه‌ی حقوق و تکالیفی که برای مسلمانان مقرر شده برای آنها نیز مقرر است و هرگز جایز نیست به دارایی و ناموس آنها تعرض شود.
۸- در صورتی که به مسلمان شدن آنها امید است از مال زکات به آنها داده شود، زیرا خداوند فرموده است:
﴿وَٱلۡمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمۡ﴾[التوبة: ۶۰].
و آنان را از جمله مستحقان زکات یاد کرده است. و نیز اگر مصلحتی وجود داشته باشد دادن صدقه‌ی غیرواجب به آنها بلامانع است.
۹- لعنت به کافر معین جایز نیست، زیرا تنها خداوند آگاه به سرانجام هر انسانی است و تنها چیزی‌که جایز است لعنت به عموم کفار است خداوند می‌فرماید:
﴿فَلَعۡنَةُ ٱللَّهِ عَلَى ٱلۡكَٰفِرِينَ﴾[البقرة: ۸۹].
که در این‌جا منظور عموم امت است نه شخص معین از آنها.
[۵۶] روایت بخاری، احمد و ترمذی [۵۷] روایت مسلم. [۵۸] سنن ابو داود (ح ۲۶۵۸). [۵۹] صحیح مسلم (ح ۱۴۷۰) باب تحریم قتل الکافر بعد أن قال لا إله إلا الله. [۶۰] سنن ابو داود (حدیث۲۲۴۷).