اول: حيض (عادت ماهانه- قاعدگی)
۱- تعریف حیض: حیض در لغت عبارت از جاری شدن است. و در اصطلاح شرع حیض عبارت از خونی است که از درون رحم زن در اوقات معین و بدون هیچگونه بیماری و یا رسیدن ضربه‌ای و صدمه‌ای بیرون آید. این خون، خونی است که خداوند متعال آن را در ذات و سرشت دختران بنی آدم نهاده است. خداوند آن را در رحم زن آفرید تا در دوره حاملگی غذای جنین باشد، آنگاه پس از تولد نوزاد تبدیل به شیر می‌شود. پس وقتی که زن نه حامله است و نه شیردهنده، این خون بدون مصرف باقی می‌ماند به همین علت در اوقات مشخصی از بدن خارج می‌شود که در اصطلاح به آن قاعدگی و یا عادت ماهانه گفته می‌شود.
۲- سن حیض: سنی که زن در آن عادت ماهانه می‌شود، اغلب اوقات کمترین سنی که زن در آن حیض می‌شود نه سالگی است و تا پنجاه سالگی ادامه دارد.
خداوند می‌فرماید: ﴿وَٱلَّٰٓـِٔي يَئِسۡنَ مِنَ ٱلۡمَحِيضِ مِن نِّسَآئِكُمۡ إِنِ ٱرۡتَبۡتُمۡ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَٰثَةُ أَشۡهُرٖ وَٱلَّٰٓـِٔي لَمۡ يَحِضۡنَ﴾[الطلاق: ۴].
«و از زنانتان آنان که از عادت ماهانه مأیوسند اگر در وضع آن‌ها (از نظر بارداری) شک کنید عدّه آنان سه ماه است، و همچنین آن‌ها که عادت ماهانه ندیده‌اند».
پس آنانی که یائسه هستند، کسانی‌اند که به سن پنجاه سالگی رسیده‌اند و زنانی که حیض نمی‌شوند آنانی‌اند که هنوز کوچکند و به سن نه سالگی نرسیده‌اند.
۳- احکام حائض: الف- نزدیکی و جماع با زن در مدت قاعدگی حرام است به دلیل آیه: ﴿وَيَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡمَحِيضِۖ قُلۡ هُوَ أَذٗى فَٱعۡتَزِلُواْ ٱلنِّسَآءَ فِي ٱلۡمَحِيضِ وَلَا تَقۡرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطۡهُرۡنَۖ فَإِذَا تَطَهَّرۡنَ فَأۡتُوهُنَّ مِنۡ حَيۡثُ أَمَرَكُمُ ٱللَّهُۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلتَّوَّٰبِينَ وَيُحِبُّ ٱلۡمُتَطَهِّرِينَ ٢٢٢﴾[البقرة: ۲۲۲].
«و از تو، در باره خون حیض سؤال میکنند، بگو: چیز زیانبار و آلودهاى است، از اینرو در حالت قاعدگى، از آنان کنارهگیرى کنید! و با آن‌ها نزدیکى ننماید، تا پاک شوند! و هنگامى که پاک شدند، از طریقى که خدا به شما فرمان داده، با آن‌ها آمیزش کنید! خداوند، توبهکنندگان را دوست دارد، و پاکان را (نیز) دوست دارد».
البته این تحریم تا زمانی که خون عادت ماهانه زن قطع شود و زن غسل کند، استمرار دارد. به دلیل آیه فوق که گفته بود: «و با آن‌ها نزدیکى ننماید، تا پاک شوند! و هنگامى که پاک شدند، از طریقى که خدا به شما فرمان داده، با آن‌ها آمیزش کنید!».
برای شوهر در حال حیض جایز است از همسر خویش لذت ببرد و کام بگیرد، ولی نزدیکی و جماع ننماید به دلیل فرموده رسول الله جکه: «اصْنَعُوا كُلَّ شَيْءٍ إلَّا النِّكَاحَ» [۸].
«هرکاری را انجام دهید جز دخول و جماع را».
ب- زن حائض در دوره عادت ماهانه روزه و نمازش را باید ترک کند، انجام این عبادتها بر وی حرام است، و این کارهای شرعی به دلیل فرمایش رسول الله جاست که: «أَلَيْسَ إِذَا حَاضَتِ الْمَرْأَةُ لَمْ تُصَلِّ وَلَمْ تَصُمْ»[متفق علیه].
«آیا چنین نیست که هرگاه زن عادت ماهانه شد، نه نماز خواند و نه روزه گیرد؟».
هنگامی که زن حائض پاک شد فقط قضای روزه فرض ماه مبارک رمضان را می‌گیرد، ولی نمازش قضا ندارد.
به دلیل سخن عایشهل: «كُنَّا نَحِيضُ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ جفَكنا نؤمر بقضاء الصَّوْمِ وَلَا نؤمر بِقَضَاءِ الصَّلَاةِ» [متفق علیه].
«ما در عصر رسول الله جحیض می‌شدیم پس به قضای روزه امر می‌شدیم ولی به قضای نماز امر نمی‌شدیم».
فرق میان این دو عبادت -والله أعلم- این است که چون نماز تکرار می‌شود و به سبب حرج و مشقتی که در آن است، قضایش واجب نیست بر خلاف روزه که در آن این مسائل وجود ندارد.
ج- بر زن حائض دست زدن به قرآن بدون پوشش و پرده‌ای حرام است به دلیل قول خداوند که فرمودند: ﴿لَّا يَمَسُّهُۥٓ إِلَّا ٱلۡمُطَهَّرُونَ ٧٩﴾[الواقعة: ۷۹].
«آن را جز پاکیزگان دست می‌زنند».
همچنین به دلیل نامه‌ای که رسول الله جبه عمرو بن حزم نوشت و در آن فرمود: «لا يمس الـمصحف إلاَّ طاهر» [۹].
«به جز شخص پاک کسی قرآن را دست نمی‌زند».
این خبر همانند خبر متواتر است، زیرا همه مردم آن را پذیرفته‌اند، شیخ الإسلام ابن تیمیه/می‌گوید: مذهب ائمه اربعه این است که جز شخص پاک کسی نباید قرآن را دست بزند.
ولی تلاوت قرآن برای زن حائض بدون دست زدن به آن، محل اختلاف بین اهل علم است، حکم احتیاط آن است که در غیر ضرورت قرائت نکند و ضرورت موقعی است که بترسد قرآن حفظ شده خودش را فراموش کند. و الله أعلم.
د- طواف خانه خدا بر زن حائض حرام است. به دلیل دستور رسول اللهجبه عایشهلهنگامی که در حج حیض شدند، فرمودند: «افْعَلِي مَا يَفْعَلُ الْحَاجُّ غَيْرَ أَلاَ تَطُوفِي بِالْبَيْتِ حَتَّى تَطَّهَّرِي» [۱۰]. «هرچه که دیگر حاجیان انجام می‌دهند، شما هم انجام بده، فقط خانه خدا را طواف نکن تا پاک شوی».
ﻫ- ماندن و مکث کردن در داخل مسجد برای زن حائض حرام است، به دلیل حدیث رسول الله جکه فرمودند: «إنِّي لَا أُحِلُّ الْمَسْجِدَ لِحَائِضٍ وَلَا جُنُبٍ» [۱۱]. «من ماندن در داخل مسجد را برای زن حائض و همچنین برای شخص جنب حلال نمی‌دانم». و همچنین آن حضرت جفرمودند: «إنَّ الـمسجد لا يحل لحائض ولا جنب» [۱۲]. «مسجد برای حائض و جنب حلال نیست». عبور کردن از داخل مسجد بدون توقف در آن، برای وی جایز است، به دلیل حدیث عایشهلکه گفتند: قال رسول الله ج: «نَاوِلِينِى الْخُمْرَةَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَقُلْتُ إِنِّى حَائِضٌ. فَقَالَ: إِنَّ حَيْضَتَكِ لَيْسَتْ فِى يَدِكِ» [۱۳]. «رسول الله جفرمودند: حصیر کوچک را از داخل مسجد برایم بیاور، من عرض کردم، بنده در عادت ماهانه هستم، آن حضرت جفرمودند: خون عادت ماهانه تو که در دست تو نیست (تا هر چه را برداری نجس شود)».
اشکالی ندارد زن در عادت ماهانه اذکار و اوراد شرعی از قبیل تهلیل، تکبیر، تسبیح و ادعیه را بخواند، همچنین وی می‌تواند اوراد و اذکار شرعی مشروع در صبح و شام و هنگام خوابیدن و بیدارشدن و امثال این‌ها را بجا آورد، در ضمن اشکالی ندارد که وی کتابهای علمی از قبیل کتابهای تفسیر، حدیث و فقه را مطالعه نماید.
نکته‌ای در مورد حکم زرد و کدر بودن:
زرد رنگ: چیزی شبیه به چرک زخم که بالای آن به رنگ زرد است، و کدر چیزی شبیه به رنگ آب گل آلود. هرگاه مایعی‌ای به رنگ زرد و یا کدر در دوره عادت ماهانه از زن خارج شد، آن دو را خون قاعدگی به حساب می‌آورد و همه آن احکامی که در مورد زن حائض گفته شد، در مورد چنین زنی نیز صادق است. ولی اگر مایعی زرد رنگ و یا کدری در غیر از دوره قاعدگی از فرج زنی خارج شد، آن‌ها چیزی به عنوان حیض به حساب نمی‌آیند. و زن باید خودش را پاک بداند. به دلیل حدیث ام عطیهلکه گفته‌اند: «ما مایع زرد رنگ و کدر را پس از پاک شدن از عادت ماهانه چیزی به حساب نمی‌آوریم». این حدیث را ابوداود به این شکل روایت کرده است و در روایت امام بخاری لفظ «پس از پاک شدن» نیامده است. این سخن ام عطیه در دیدگاه محدثان همانند حدیث مرفوع است. زیرا این سخن گرچه کلام رسول الله جنیست، ولی تقریر آن حضرت جمی‌باشد، و مفهوم مخالف این حدیث آن است که رنگ زرد و کدر قبل از پاک شدن از عادت ماهانه، خون حیض به حساب می‌آید، و زن حائض است و همان احکام حائض را دارد.
نکته دوم: س: یک زن چگونه می‌تواند انتها و پایان دوره عادت ماهانه خود را تشخیص دهد؟
ج: این امر با قطع شدن خون شناخته می‌شود، قطع خون هم دو نشانه دارد:
نشانه اول: خروج مایع سفید رنگ به دنبال قطع شدن خون که شبیه به آب آلوده به گچ (و یا سفیدۀ تخم مرغ) است، و گاهی اوقات رنگش سفید نیست، و گاهی اوقات هم به اختلاف احوال زنان رنگش تغییر پیدا می‌کند.
نشانه دوم: خشک بودن، به این صورت که زن تکه پارچه و یا مقداری پنبه را در فرج خود می‌کند و سپس آن را بیرون می‌آورد و نگاه می‌کند که پارچه خشک بوده و چیزی روی آن نیست. و آلوده به خون و مایع زرد رنگ و یا کدر نیست.
۴- آنچه که پس از پایان عادت ماهانه بر زن حائض لازم است:
بر زن حائض واجب است که پس از پایان عادت ماهانه غسل کند، به این صورت که به وسیله آب تمام بدنش را به نیت پاک شدن از حیض بشوید. به دلیل حدیث رسول الله ج: «فَإِذَا أَقْبَلَتْ حَيْضَتُكِ فَدَعِى الصَّلاَةَ وَإِذَا أَدْبَرَتْ فَاغْسِلِى وصَلِّى»[رواه البخاری].
«هرگاه دوره عادت ماهانه تو فرا رسد، نماز را کنار بگذار، و وقتی آن دوره تمام شد و پشت کرد، غسل کن و نماز بخوان».
روش غسل: اول نیت رفع حدث و یا نیت طهارت برای نماز و همانند این را بکند. آنگاه «بسم الله» بگوید، سپس بر تمام بدنش آب بریزد و زیر موها را خیس کند، اگر موهای خود را به صورت گیسو بافته است، واجب نیست آن را باز کند، بلکه فقط آن را با آب خیس می‌کند.
اگر از صابون و یا سایر مواد پاک کننده به همراه آب استفاده می‌کند، بسیار خوب است، و مستحب است پس از اتمام غسل تکه پنبه‌ای را با عطر آغشته نموده و در داخل فرج خود قرار دهد، به دلیل حدیث رسول الله جکه به اسماء این دستور را دادند [۱۴].
ملاحظه مهم:
اگر زن حائض یا زن نفساء قبل از غروب آفتاب پاک شد، خواندن نماز ظهر و عصر همان روز بر وی واجب است. همچنین اگر زنی در شب قبل از طلوع فجر پاک شود، خواندن نماز مغرب و عشاء همان شب بر وی واجب است. زیرا وقت نماز دوم در حالت‌های معذور وقت نماز اول نیز است.
شیخ الإسلام ابن تیمیه/در [فتاوی: ۲۲/۴۳۴] گفته است: نظر جمهور علماء -همانند امام مالک و شافعی و احمد- بر این است که اگر در پایان روز زن حائض پاک شود، نماز ظهر و عصر را باید بخواند، و اگر در آخر شب پاک شود، نماز مغرب و عشاء را باید بخواند، چنانچه این نظر از عبدالرحمن بن عوف و ابوهریره و عبدالله بن عباسبنقل شده است. زیرا در حالت‌های معذور، این وقت بین دو نماز مشترک است. بنابراین اگر در پایان روز پاک شود، وقت ظهر هنوز باقی است، پس قبل از نماز عصر، نماز ظهر را می‌خواند، و هرگاه در پایان شب پاک شود، پس وقت نماز مغرب در زمان معذوریت باقی است، پس ابتدا نماز مغرب را قبل از نماز عشاء جا می‌آورد.
اگر وقت نمازی فرا رسید، سپس زن قبل از این که نماز همان وقت را بخواند، حیض شد و یا بچه‌دار شد، قول راحج این است قضای آن نماز که اول وقت آن را زن درک کرده ولی فرصت ادای نماز را پیدا نکرده است به سبب حیض شدن و یا ولادت بر او اوجب نیست.
شیخ الإسلام ابن تیمیه/در [مجموع الفتاوی: ۲۳/۳۳۵] در مورد این مسئله می‌گوید: آنچه که دلیلش روشن‌تر است، مذهب ابوحنیفه و مالک است: آنان چیزی را بر زن واجب نمی‌کنند، زیرا قضا با امر جدید واجب می‌شود، و چون در اینجا امری وجود ندارد، پس قضا را واجب نمی‌کند، و همچنین این زن بدون کوتاهی و تقصیری خواندن نمازش را به تأخیر انداخته است، و قصد و هدفی نداشته است. اما شخص به خواب مانده و یا فراموش کرده -گرچه کوتاهی و تقصیری ندارد- آنچه که وی انجام می‌دهد به عنوان قضای نماز نیست. بلکه هر وقت که وی از خواب بیدار شد و یا فراموشکار هر وقت به یاد آورد، همان وقت، برای آن‌ها وقت نماز است.
[۸] رواه مسلم. [۹] رواه نسائی و غیره. [۱۰] حدیث متفق علیه. [۱۱] رواه ابوداود. [۱۲] رواه ابن ماجه. [۱۳] در کتاب «الـمنتقی» گفت، این حدیث را اصحاب صحاح سته جز بخاری روایت کرده است (۱/۱۴۰). [۱۴] رواه مسلم.