۱- معنای کامل شدن دین و اتمام نعمت:
گوییم: روایات اهل سنت همه متفق‌اند که این آیت در مورد علیسچیزی تصریح ننموده بلکه به صراحت معنای اکمال دین را می‌رساند. و این امری است از ضروریات شناخته شدۀ دین نزد مسلمانان، چرا که آیات قرآن کریم به هیچ وجه کم یا تحریف نشده است. همچنین روایات اهل سنت اختلافی ندارند که این آیت و یا بخشی از آن در شبانگاه روز عرفه که برابر با نهم ذی الحجه و روز جمعه بود نازل گردید چنانکه امام احمد و امام بخاری و امام مسلم و امام ترمذی و امام نسائی و دیگران از چندین طرق آن را نقل نموده‌اند.
امام ابن کثیر/ فرموده است: «قول صحیح و درست که شک و شبهۀ در آن نیست آنست که این آیت در روز عرفه که روز جمعه بود بر آنحضرتصنازل گردید چنانکه این روایت توسط امیر المؤمنین عمر بن الخطاب وعلی بن ابی طالب و اولین بادشاه اسلام معاویه بن ابی سفیان و ترجمان قرآن عبدالله بن عباس و سمره بن جندبشروایت شده است.
شعبی و قتاده بن دعامه و شهر بن حوشب و امامان و دانشمندان آن را حدیث مرسل خوانده‌اند و ابن جریر طبری آن را برگزیده است [۳۸].
بنابراین کامل شدن دین با علیسو غیره بزرگواران هیچ ربطی ندارد بلکه دین با تکمیل شدن احکام آن کامل گردید، و کلمۀ دین در قرآن مجید به معنای نصوص یا احکام آمده ا ست و این احکام با شعیرۀ حج یا آخرین رکن از ارکان اسلام کامل گردید. از اینرو حجی که پیامبر اکرم با مردم وداع نمودند (حجة الوداع) به حجه البلاغ نیز مشهور است چون آنحضرتصشریعت و آیین پروردگارش را با کردار و گفتار خود که برگیرنده‌ای همه احکام و توصیه‌های قولی و عملی بود به مردم ابلاغ نمود.
چنانکه در حدیث طولانی که امام مسلم آن را نقل نموده است و قبلا نیز ذکر شد به این موضوع اشاره شده و امام نووی بر آن چنین تعلیق نموده است: «بسیاری از علماء از این حدیث مسائل فقهی زیادی را استنباط نموده‌اند و ابوبکر ابن المنذر کتابی بزرگی را تصنیف نموده که بیشتر از صد مسألۀ فقهی را در پنجاه موضوع بیرون آورده و اگر جستجوی بیشتر می‌نمود شاید دو چند این مسائل را از آن بیرون می‌آورد» [۳٩].
اما مسأله تمام نعمت ﴿وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي﴾الله تعالی نعمت خویش را بر پیامبراکرمصو مؤمنان ارزانی نمود و آن هنگامیکه حج‌شان را بدون حضور مشرکان ادا نمودند و پیشتر از آن آنحضرتصدر سال نهم هجری ابوبکر صدیقسرا به امارت حج گماشت و علیسرا با سی یا چهل آیات سوره برائت فرستاد تا بر مردم تلاوت نماید تا به مشرکان مجال داده شود که چهار ماه دیگر به طور آزادانه و با امنیت کامل در زمین سیر کنند و به هر جایی که میخواهند بروند. و این آیات را روز عرفه در جاهای که مردم فرود آمده بودند تلاوت نمود. چنانکه آنحضرت صلی الله علیه و آله وسلم یوم نحر برخی صحابه از جمله ابو هریرهسرا با علیسدستور داد تا به مردم اعلان نمایند که: «پس از امسال هیچ مشرکی حق حج کردن ندارد و نباید شخص برهنه به کعبه طواف کند...» [۴۰].
در حالیکه پیشتر از آن هنگامیکه مسلمانان در سال هشتم هجری مکه را فتح نمودند مشرکان را از حج و طواف منع نکردند سپس آنحضرتصدر حج سال دهم قبل از آنکه مراسم حج را آغاز نماید مشرکان را از حج نمودن با مسلمانان منع نمود. از این رو برخی از مفسران فرموده‌اند: اتمام نعمت بر آن‌ها یعنی بر قراری مسلمانان در بلد الحرام و راندن مشرکان از بیت الحرام. و در حالی حج نمودند که یک مشرک هم با آن‌ها نبود.
گوییم: شاید این نعمت و یا اتمام آن، ظهور اسلام و بالا دستی و شان و شوکت مسلمانان باشد. ابن کثیر/ در تفسیر این آیت می‌فرماید: «این بزرگترین نعمت الله متعال بر این امت است که دین‌شان را برایشان تکمیل نمود جایی که به دینی دیگر و پیامبر دیگر نیاز ندارند. از اینرو الله متعال آنحضرت را آخرین پیامبران مقرر نموده به سوی انس و جن فرستاد. پس حلال همان است که آنحضرتصآن را حلال ساخته، و حرام همان است که ایشان آن را حرام قرار داده است. و هر دینی جز دینی که آنحضرت آورده از اعتبار ساقط است و هر امری را که به امت آگاهی داده حق و صدق بوده دروغ و تناقص در آن راه ندارد، چنانکه پروردگار متعال فرمود:
﴿وَتَمَّتۡ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدۡقٗا وَعَدۡلٗاۚ﴾[الأنعام: ۱۱۵].
«و سخن پروردگارت به صدق و عدل سرانجام گرفته است». یعنی وعده‌ها وهشدارها و خبر‌های او آراسته به صدق و راستی بوده اوامر و احکام و قوانینش از عدل و داد برخوردار است. پس وقتی دین را برایشان تکمیل نمود نعمت هم به آن‌ها کامل گردید. بنابراین، الله متعال فرمود: ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗاۚ﴾[المائدة: ۳].
یعنی: «شما این دین را برای خویش بپسندید زیرا دینی است که الله جل جلاله آن را برگزیده و ارجمندترین کتاب‌های خود را به وسیله بهترین پیامبران خود نازل فرمود..» [۴۱]
[۳۸] تفسیر ابن کثیر ۲/۱٧ [۳٩] صحیح مسلم با شرح نووی: حدیث شماره ۱۲۱۸، ص ٧۶٩-٧٧٩. [۴۰. - تفسیر ابن کثیر ۲/۳٧٩ امام بخاری و مسلم از حمید بن عبدالرحمن بن عوف از ابوهریره نقل نموده که فرمود: هنگامیکه پیامبر اکرمصابوبکر صدیق را در حجی قبل از حجة الوداع امیر مقرر نمود مرا نیز با گروهی فرستاد تا در روز نحر اعلان نماییم اینکه: پس از امسال مشرک حق حج کردن را ندارد و بر کعبه برهنه طواف نکند» حمید بن عبدالرحمن فرمود: سپس پیامبر اکرم علیسرا به تعقیب آن فرستاد تا اعلان برائت و بیزاری از مشرکان را نماید. ابوهریرهسمی‌فرماید: علیسروز نحر با ما یکجا به اهل منی اعلان کرد که: پس از امسال مشرک نباید حج کند و نه بر هنه بر کعبه طواف نماید». حدیث شماره (۳۶٩) نزد بخاری و با شماره (۱۳۴٧) نزد مسلم. همچنان به احادیث شماره (۴۶۵۵ و ۴۶۵۶ و ۴۶۵٧) مراجعه شود. [۴۱] تفسیر ابن کثیر ۲/۱۵.