رهنمودهای رسول الله ج در مورد وصیت کردن

از جمله رهنمودهای ایشان این بود که همیشه تشویق می‌کردند که هر فرد مسلمان باید وصیتی بصورت مکتوب داشته باشد- یا اینکه در هنگام وفاتش و در حضور شاهدان شفاهاً بیان کند- تا اگر حق و حقوقی از کسی به گردنش باشد یا حق او به گردن کسی باشد مشخص شود؛ چنانچه در حدیثی از ایشان روایت است: «مَا حَقُّ امْرِئٍ مُسْلِمٍ يَبِيتُ لَيْلَتَيْنِ إِلاَّ وَوَصِيَّتُهُ مَكْتُوبَةٌ عِنْدَهُ».

ترجمه: برای مسلمان جایز نیست که دو شب بر او بگذرد بدون اینکه وصیت‌اش را نوشته باشد. (متفق علیه).

و همچنین فرمودند: «مَنْ كَانتْ عِنْدَه مَظْلمَةٌ لأَخِيهِ، مِنْ عِرْضِهِ أَوْ مِنْ شَيْءٍ، فَلْيتَحَلَّلْه ِمنْه الْيوْمَ قَبْلَ أَنْ لا يكُونَ دِينَارٌ ولا دِرْهَمٌ، إنْ كَانَ لَهُ عَملٌ صَالحٌ أُخِذَ مِنْهُ بِقدْرِ مظْلمتِهِ، وإنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ حسَنَاتٌ أُخِذَ مِنْ سيِّئَاتِ صاحِبِهِ فَحُمِلَ عَلَيْهِ».

ترجمه: هر کس حقی از آبرو یا موارد دیگر از برادرش بر او هست و نسبت به او ستمی روا داشته است، همین امروز و پیش از آن که [روزی بیاید که] دینار و درهمی وجود ندارد از او حلالیت بخواهد [وذمۀ خود را از آن بری کند] زیرا [در قیامت برای جبران ظلمی که کرده است] اگر عمل صالح داشته باشد، به اندازۀ ظلمی که نموده است، از آن گرفته [و به اعمال صالح افراد مظلوم اضافه می‌شود] و اگر عمل صالح و حسناتی نداشته باشد، از گناهان شخص مظلوم کم و به گناه ظالم افزوده می‌گردد. (به روایت امام بخاری).

به همین منظور و بخاطر اینکه در این دوران بدعت گذاری در دین خصوصاَ در آنچه که به امر تکفین و تدفین میت تعلق دارد دامنگیر بسیاری از مردم شده است، لذا برای هر فرد مسلمان لازم و ضروری است وصیت کند به اینکه غسل و کفن و دفنش کاملاً بر طبق سنت باشد.

لذا صحابهشبه این امر وصیت می‌کردند؛ چنانچه از حذیفهسروایت شده که ایشان فرمودند: «هر گاه وفات یافتم، مرگ مرا به کسی اعلام نکنید، زیرا بیم آن دارم که اعلام خبر مرگم شامل «نعیی» [۱]باشد که رسول الله ج از آن بر حذر داشته است، زیرا خود از رسول الله ج شنیدم که از این کار نهی فرمودند». (به روایت ترمذی، و علامه آلبانی آن را صحیح دانسته است).

از ابی بردهس روایت شده که فرمودند: «ابو موسیس به هنگام وفاتش وصیت فرمودند که: آنگاه که جنازه مرا می‌برید، پس شتابان حرکت کنید و جنازه مرا با بخور و عود همراهی نکنید و میان من و لحد چیزی قرار ندهید که مانع تماس بدنم با خاک شود و بر قبر من گنبد و بارگاه نسازید و شما را گواه می‌گیرم که من بیزارم از کسی که در هنگام مصیبت موی کنَد و صدا بلند کند و جامه دَرَد، گفتند: آیا در این مورد چیزی شنیده‌ای؟ فرمود: بله، از رسول الله ج شنیده‌ام».(به روایت امام احمد و شیخ آلبانی آن را حسن دانسته است که اصل این حدیث در صحیحین آمده است).

لازم است که نکات زیر در وصیت رعایت شود:

نکته اول: این که شخص نباید وصیت کند بیشتر از یک سوم مالش را در راه الله انفاق کنند؛ بلکه افضل این است که از آن نیز کمتر باشد، به دلیل حدیثی که از سعد بن ابی وقاصس روایت شده که فرمودند: «جَاءَنِي رسولُ الله ج يَعُودُنِي عَامَ حَجَّة الْوَداعِ مِنْ وَجعٍ اشْتدَّ بِي فَقُلْتُ: يا رسُول اللَّهِ إِنِّي قَدْ بلغَ بِي مِن الْوجعِ مَا تَرى، وَأَنَا ذُو مَالٍ وَلاَ يَرثُنِي إِلاَّ ابْنةٌ لِي، أَفأَتصَدَّق بثُلُثَىْ مالِي؟ قَالَ: لا، قُلْتُ: فالشَّطُر يَارسوُلَ الله؟ فقالَ: لا، قُلْتُ: فالثُّلُثُ يا رسول اللَّه؟ قال: الثُّلثُ والثُّلُثُ كثِيرٌ أَوْ كَبِيرٌ إِنَّكَ إِنْ تَذرَ وَرثتك أغنِياءَ خَيْرٌ مِن أَنْ تذرهُمْ عالَةً يَتكفَّفُونَ النَّاس، وَإِنَّكَ لَنْ تُنفِق نَفَقةً تبْتغِي بِهَا وجْهَ الله إِلاَّ أُجرْتَ عَلَيْهَا حَتَّى ما تَجْعلُ في في امْرَأَتكَ».

ترجمه: رسول الله ج سال حجة الوداع به خاطر درد شدیدی که داشتم به عیادتم آمد، به ایشان عرض کردم: ای رسول‌خدا ج ! از بیماری به حالی افتاده ام که می‌بینید، ثروتمندم و جز یک دخترم وارثی ندارم، آیا می‌توانم دو سوم اموال خود را صدقه بدهم؟ فرمودند: خیر، گفتم: آیا نصف آن را (صدقه بدهم)؟ فرمودند: خیر، گفتم: آیا یک سوم آن را بدهم، فرمودند: کافی است، البته آن هم زیاد است، تو اگر ورثه‌ات را بی‌نیاز و ثروتمند به جای بگذاری بهتر از این است که آنها را فقیر بگذاری که به سوی مردم دست دراز کنند؛ هر انفاقی که تو برای کسب رضایت اللهأبکنی پاداش آن را خواهی یافت حتی اگر لقمه‌ای باشد که در دهان زنت بگذاری. (متفقٌ علیه).

ابن عباسس می‌فرماید: «ودِدتُ أَنَّ النَّاسَ غَضُّوا مِنَ الثُّلُثِ إلَى الرُّبُعِ فی الوصیة، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج قَالَ: الثُّلُثُ، وَالثُّلُثُ كَثِيرٌ».

ترجمه: دوست داشتم که مردم وصیتشان را از یک سوم به یک چهارم کم می‌کردند، زیرا رسول الله ج فرمودند: یک سوم و یک سوم نیز زیاد است. (به روایت امام بخاری و مسلم).

نکته دوم: وصیت کند که به نیابت از او حج کنند و این در صورتی است که خود او موفق به ادای حج نشده باشد؛ و اینکه سهمی از مالش را در کارهای عام المنفعه (صدقه جاریه) بکار ببرد تا پس از مرگش از اجر و ثواب آن بهره‌مند شود.

نکته سوم: بهتر است وصیت کند تا آن یک سوم مالش را که برای انفاق در راه الله در نظر گرفته به آن دسته از خویشاوندانش بخصوص فقرای آنها که وارث او محسوب نمی‌شوند بدهند.

نکته چهارم: اینکه در حق وارث وصیت نکند، بدینصورت که بخواهد چیزی را بدان بیفزاید یا از آن بکاهد یا او را محروم کند، چنانچه رسول الله جمی‌فرماید: «إنَّ اللَّهَ قَدْ أَعْطى كُلَّ ذي حق حَقَّهُ فلا وصيّةَ لِوارثٍ» .

ترجمه: همانا خداوند به هر صاحب حقی، حقش داده است؛ لذا وصیت برای وارث جایز نیست. (به روایت ابوداود، ترمذی و ابن ماجه. و شیخ آلبانی آن را حسن دانسته است).

نکته پنجم: اینکه در وصیتش به کسی ظلم نکند، یا اینکه خواسته باشد در وصیتش به کافر یا ظالمی اظهار محبت کرده باشد.

نکته ششم: اینکه در وصیتش تأکید کند در صورتی که حقی را از کسی پایمال کرده - چه آن حق مادی باشد چه معنوی- یا ظلمی به کسی روا داشته است آن را به صاحبش باز گردانند.

نکته هفتم: نباید در وصیت چیز باطل و خلاف شرع قید شده باشد، یا بدان تشویق کرده باشد یا بسوی آن دعوت دهد؛ چنانچه رسول الله ج می‌فرماید: «منْ أَحْدثَ في أَمْرِنَا هَذَا مَا لَيْسَ مِنْهُ فهُو رَدٌّ».

ترجمه: کسی که در این کار ما [اسلام و دستورات آن]، چیز تازه‌ای ایجاد کند که از آن نباشد، مردود است. (متفقٌ علیه).

نکته هشتم: وصیت کند که غسل و کفن و دفنش مطابق با سنت مطهر رسول اللهج بدون اینکه چیزی به آن افزوده شود، باشد.

نکته نهم: وصیت کند که در مکان خاصی مانند منزل یا مقبره یا مسجد برای برگزاری مجلس تعزیه اجتماع نکنند.

نکته دهم: اینکه بر وصیتش، دو مرد عادل و مسلمان گواه گرفته شود؛ و در صورتی که مسلمانی در دسترس نبود، می‌توان دو مرد غیر مسلمان را گواه قرار داد و این بدان سبب است که وصیت شخص معتبر باشد و کسی به آن شک نکند، چنانچه الله متعال می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ شَهَٰدَةُ بَيۡنِكُمۡ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ ٱلۡمَوۡتُ حِينَ ٱلۡوَصِيَّةِ ٱثۡنَانِ ذَوَا عَدۡلٖ مِّنكُمۡ أَوۡ ءَاخَرَانِ مِنۡ غَيۡرِكُمۡ﴾[المائدة: ۱۰۶].

ترجمه: «ای مومنان! هنگامی که [علائم و قرائن] مرگ یکـی از شما فرا رسید [و خواست درباره چیزی وصـیت کند] باید در موقع وصیت دو نفر عادل از میان خودتان، [یا اگر در سفر بودید و بلای مرگ دامنگیرتان شد [و به مسلمانان دسترسی نبود] از میان دیگران به گواهـی گرفته شوند....».

***

[۱] نعی: به رساندن و پخش کردن خبر مرگ در میان مردم اطلاق می‌شود.