مشروعیت قنوت وتر

خواندن قنوت، هم در نماز فرض و هم در وتر از رسول گرامی اسلام ج ثابت شده است. قنوت ایشان در نماز فرض صبح ثابت‌تر و مؤکدتر است از قنوت نماز وتر؛ زیرا ایشان در نماز وتر کمتر قنوت می‌خواندند.

ابن قیم/ می‌گوید: «به‌جز حدیثی که ابن ماجه از ابی بن کعبس دربارۀ قنوت وتر از رسول الله ج روایت کرده [گفتم: نسائی در سننش آن را تخریج کرده است]، حدیث دیگری به ثبت نرسیده است، بدین مضمون که: رسول‌الله ج وتر را به جا می‌آورد و پیش از رکوع، قنوت می‌خواند».

البته سند این حدیث ضعیف است؛ به همین علت، ابن‌قیم روایتی از امام احمد از زبان پسرش، عبدالله، نقل می‌کند که گفت: «قنوت را بعد از رکوع می‌خوانم؛ زیرا هر آنچه درباره قنوت از پیامبر ج نقل شده، فقط در نماز صبح و پس از رکوع بوده است. قنوت وتر را هم بعد از رکوع می‌خوانم؛ چون حدیث صحیحی از پیامبر خدا ج در خصوص قنوت وتر، قبل یا بعد از چیزی (رکوع)، روایت نشده است».

خلال می‌گوید: محمد بن یحیی الکحّال به من خبر داد که به ابی عبدالله -یعنی امام احمد- گفته است: آیا در وتر، قنوت جایز است؟ امام احمد جواب داد: «از رسول‌الله ج چیزی در این مورد روایت نشده است؛ ولی عمرس، تمام سال قنوت می‌خواند».

خواندن قنوت از عمل صحابهش و آموزش قنوت به بعضی از آن‌ها توسط پیامبر ج ثابت شده است. ابن‌قیم/، آنچه در این روایات نقل شده را در عبارتی زیبا جمع نموده است: «قنوت وتر از عمر و ابن‌مسعود روایت شده است و روایت آنان در این زمینه، از قنوت نماز صبح هم صحیح‌تر است؛ روایت قنوت نماز صبح از پیامبر ج هم از روایت قنوت در وتر صحیح‌تر است، والله أعلم».

اگر این دو امر ثابت شده از عملکرد پیامبر خدا ج و عملکرد صحابه، همچون عمر و ابن‌مسعود را با هم جمع نمایی، سنت بودن دو چیز برایت معلوم می‌شود: قنوت نماز صبح و قنوت وتر؛ اما اگر بخواهی از سنت عملی ایشان ج آگاه شوی، بدان! روایتی به ثبت نرسیده که نشان دهد در وتر قنوت خوانده است، مگر با سندهایی که برخی، برخی دیگر را تقویت می‌کنند.

اما آنچه در نزد علما پذیرفته‌تر است، آن است که حالت غالب در وتر ایشان ج، ترک قنوت بوده است؛ اگر هم قنوت خوانده است- با صحیح شمردن روایت‌هایی که همدیگر را تقویت می‌کنند- گاهی از اوقات بوده است، وگرنه بیشتر اوقات، قنوت نمی‌خواندند؛ به همین سبب، بهتر آن است که امام تراویح در تمام طول ماه( رمضان)، قنوت نخواند تا با این کار اهداف دیگری هم به دست آید، از جمله: اجرای سنت و تعلیم این نکته به مردم که قنوت وتر، فرض نیست؛ زیرا در ذهن بسیاری از مردم عادی چنین تصوری نهادینه شده که وتر بدون قنوت جایز نیست و اگر قنوت وتر را نخواند، خللی در وترش به‌وجود می‌آید و بعضی‌ها گمان می‌کنند اگر نمازگزار قنوت نخواند، وترش صحیح نیست. بنابراین، اگر امام بعضی شبها قنوت نخواند، کاری پسندیده است و بهتر است اگر در این خصوص، تذکراتی قبل یا بعد از نماز، یا زمانی غیر از نماز عشاء و تراویح به نمازگزاران داده شود تا مردم آنچه در این باب از رسول‌الله ج ثابت شده است را دریابند؛ زیرا که فقهی شایان توجه است.

در مورد آنچه که به ترک گاه‌به‌گاه قنوت مربوط می‌‌شود، شایسته است امام بسنجد کدام شیوه درست‌تر و کدام سودمند‌تر است؛ هدف این نیست که امام، قنوت وتر را به‌طور کلی ترک کند و بگوید سنت ثابت شده رسول الله ج، ترک قنوت است، یا این‌که غالباً نمی‌خواندند. چرا؟

چون معتقدیم: زمان، زمان ارزشمندی است، شب‌ها، شب‌های مبارک و گرانقدری است؛ قرآن، آن شب‌ها را ارج نهاده است، بخصوص دهۀ آخر را. بنابراین مسلمانان باید این اوقات گرانقدر را غنیمت بشمارند و خالصانه به درگاه پروردگارشان دعا نمایند، ملتمسانه از او بخواهند در عصری که امت اسلام دچار بدترین رنج‌ها، فتنه‌ها و بلاهاست، آنان را از همه‌ی این مصیبت‌ها و بدبختی‌ها نجات دهد؛ این همان چیزی است که همگان انتظار آن را می‌کشند.

پس امام باید بسنجد، ببیند اگر قنوت، چنین دعاها و معانی را در بر بگیرد، به نظر می‌رسد که اشکالی نداشته باشد و در واقع به نوعی غنیمت شمردن این اوقات ارزشمند برای دعاست. مسلمان‌ها، بخصوص در مساجد بزرگ مانند مسجدالحرام و مسجدالنبی و امثال آن‌ها به این وقت‌شناسی نیاز دارند تا در آنجاها از شخصی بزرگوار و مستجاب الدعوه طلب دعا یا آمین گفتن شود تا خداوند مصیبت و بلاها را از امت اسلام دور سازد؛ یا دعاهایی از این قبیل که به مردم آگاهی می‌دهد.

اگر گاهی قنوت ترک شود، پسندیده است. اگر بیشتر اوقات ترک شود، به سنت نزدیک‌تر است؛ اما نباید این موضوع سبب هرج و مرج، آشوب، ناراحتی و اعتراض مردم علیه امامشان شود، به‌ دلیل این‌که سنتی را کنار گذاشته که با آن انس داشتند و بر آن مواظبت می‌کردند. راه حل، تعلیم و فهماندن مسئله به مردم با رعایت حال آنان و انتخاب راه درست است؛ هرچند یکی از روایات دال بر آن است که خواندن قنوت وتر، تنها در نیمه دوم رمضان مشروعیت دارد که البته این روایتی مقبول است و بیشتر علمای سلف و خلف بر همان رأی بودند.

شیخ الاسلام ابن تیمیه/ می‌گوید: «قنوت وتر جایز است نه لازم. برخی از اصحاب رسول‌الله ج قنوت وتر را نمی‌خواندند، برخی دیگر در نیمه دوم رمضان می‌خواندند، بعضی از آن‌ها در تمام طول سال قنوت وتر را می‌خواندند. برخی از علما، امثال امام مالک، شکل اول را مستحب دانسته‌اند. بعضی‌ها مثل امام شافعی و احمد در روایتی شکل دوم را مستحب شمرده‌اند. در روایتی دیگر، برخی از علما مثل امام ابوحنیفه و احمد شکل سوم را مستحب می‌دانند. همۀ این اشکال جایز است، هرکس به هر یک از این وجوه عمل کند، سرزنش نخواهد شد» [مجموع الفتاوی: ۲۳/۹۹].