عبادات از ديدگاه امام علی س

شیعه در مورد بعضی از عبادت مانند قربانی‌کردن در عید، نماز سر وقت و زکات با عموم مسلمین مخالفت نموده‌اند، و ما اینک گفته‌های امام س را در مورد این امور بیان می‌داریم:

۱- امام س در یکی از خطبه‌هایش در مورد روز عید و کیفیت قربانی می‌فرماید: «ومن تمام الأضحية استشراف أذنها، وسلامة عينها، فإذا سلمت الأذن والعين سلمت الأضحية وتمّت، ولو كانت عضباء القرن تجرّ رجلها إلى الـمنسك».

«به گوش و چشم قربانی نگاه کنید تا سالم باشد، پس وقتی گوش و چشم سالم بودند، قربانی سالم و کامل است، و اگر شاخ آن شکسته بود، نمی‌توان آن را قربانی کرد» [٩۳].

پس سخن از قربانی‌کردن در روز عید است. و حیوانی که در حج ذبح می‌شود اضحیه - قربانی- نامیده نمی‌شود، بلکه به آن «هَدْی» می‌گویند.

۲- نماز:

شیعیان نمازهای روزانه را در سه وقت ادا می‌کنند و در یک نوبت، دو نماز را یک جا می‌خوانند. اما بنگریم که امام س در این مورد چه می‌فرماید: در نامه‌ای که به فرمانداران شهرها در مورد نماز می‌نویسد، می‌فرماید: «أما بعد فصلوا بالناس الظهر حتى تفيء الشمس مثل مربض العنز، وصلوا بهم العصر والشمس بيضاء حية في عضو من النهار حين يسار فيها فرسخان، وصلوا بهم الـمغرب حين يفطر الصائم، ويدفع الحاج إلى منى، وصلوا بهم العشاء حين يتوارى الشفق إلى ثلث الليل، وصلوا بهم الغداة والرجل يعرف وجه صاحبه، وصلوا بهم صلاة أضعفهم، ولا تكونوا فتّانين».

«وقتی خورشید از وسط آسمان مایل گشت، نماز ظهر را بخوانید. و نماز عصر را وقتی که خورشید سفید و نورانی است و می‌توان تا قبل از غروب دو فرسخ راه را طی کرد، بخوانید. و مغرب را زمانی بخوانید که روزه‌دار افطار می‌کند و حاجی از عرفه راهی منی می‌شود. و از زمانی که سرخی غروب پنهان می‌شود تا سپری‌شدن یک سوم شب، نماز عشا را بخوانید. و نماز صبح را هنگامی بخوانید که هر فرد چهرۀ همراهش را می‌شناسد. وقتی با مردم نماز می‌خوانید و امام آنها هستید، ناتوان‌ترین آنها را در نظر بگیرید و مردم را به فتنه مبتلا نکنید» [٩۴].

این نامه بسیار مهمی است، زیرا امام س این نامه را به همه شهرهایی که زیردست او بودند، فرستاد. بنابراین خیلی مهم است و اهمیت دیگر آن این است که مهم‌ترین عبادت در اسلام را که نماز است، توضیح می‌دهد و می‌فرماید:

أ- نماز ظهر بعد از زوال آفتاب است. و سپس فرمود: وقت نماز عصر از زمانی که خورشید روشن و نورانی است تا قبل از غروب. اگر این دو نماز یک جا خوانده، می‌شدند و می‌توانستیم آنها را با هم جمع کنیم موقع ادای هر کدام را جداگانه مشخّص نمی‌کرد، ولی چون زمان هر یک با دیگری فرق می‌کند، وقت هر نماز را جداگانه مشخص نموده است.

ب- سپس فرمودند: وقت نماز مغرب «زمانی است که روزه‌دار افطار می‌کند و حاجی به منی برمی‌گردد» و این کارها به هنگام غروب خورشید انجام می‌شوند. سپس وقت نماز عشاء را بعد از مغرب تعیین فرمود. وقت مغرب از غروب تا زمانی است که شفق و سرخی غروب پنهان می‌شود، آنگاه وقت نماز عشاء شروع می‌شود و تا یک سوّم شب ادامه دارد. سنّت و روش نماز در دوران اصحاب همین گونه بوده است و امام بر نماز جماعت و وجود یک پیشنماز و وجود جماعتی به عنوان مقتدی، تأکید می‌کند.

ج- این نامه امیرالمؤمنین و حاکم دولت اسلامی است که آن را به همه شهرهایی می‌فرستد که تحت امر او می‌باشند، پس جایز نیست مردم برخلاف حق و برخلاف کتاب و سنت، به انجام عبادت بپردازند.

نمی‌خواهیم به قضایای فقهی و اختلاف فقهاء در این موارد بپردازیم، ولی آنچه برای ما مهم است، اینکه امام برای نماز، پنج وقت تعیین کرده است و نه سه وقت.

و در نامه که به الحارث المدانی نوشت در مورد جمعه می‌فرماید: «ولا تسافر في يوم جمعة حتى تشهد الصلاة، إلا فاصلًا في سبيل الله، أو في أمر تعذر به، وأطع الله في جمل أمورك، فإن طاعة الله فاضلة على ما سواها، وخادع نفسك في العبادة وارفق بها ولا تقهرها، وخذ عفوها ونشاطها، إلا ما كان مكتوبًا عليك من الفريضة، فإِنه لا بد من قضائها، وتعاهدها عند محلّها».

«در روز جمعه به سفر نرو تا در نماز حضور یابی، مگر آن که برای جهاد در راه خدا بروی و یا به کاری بروی که چاره‌ای جز رفتن نیست. در همه کارهایت از خدا اطاعت کن، زیرا اطاعت از خدا بر همه چیز مقدم است و در عبادت، بر خودت سخت مگیر: وقتی سرحال هستی به عبادت بپرداز، مگر عبادت واجب که آن را در هر حال باید سر وقتش انجام داد» [٩۵].

این بخشی از سخنان امام س در مورد نماز و اهمیت روز جمعه بود.

۳- زکات:

شیعیان برای اهل بیت خُمس می‌گیرند و زکات اموالشان را نمی‌پردازند، با اینکه چندین بار در قرآن به ادای زکات امر شده است، حال ببینیم که صاحب نهج‌البلاغه در این باره چه می‌فرماید:

الف- امام علی به یکی از کسانی که مسئول جمع‌آوری زکات بود، چنین توصیه فرمودند: «انطلق على تقوى الله وحده لا شريك له، ولا تروّعنّ مسلمًا، ولا تجتازنّ عليه كارهًا، ولا تأخذنّ منه أكثر من حق الله في ماله، فإذا قدمت على الحي فانزل بمائهم من غير أن تخالط أبياتهم، ثم امض إليهم بالسكينة والوقار، حتى تقوم بينهم فتسلّم عليهم.

ولا تخدج بالتحية لهم، ثم تقول: عباد الله! أرسلني لكم وليّ الله وخليفته، لآخذ منكم حق الله في أموالكم، فهل لله في أموالكم من حق فتؤدوه إلى وليه!.

فإن قال قائل: لا، فلا تراجعه، وإن أنعم لك منعم فانطلق معه من غير أن تخيفه أو توعده، أو تعسفه أو ترهقه، فخذ ما أعطاك من ذهب أو فضة، فإن كان له ماشية أو إبل فلا تدخلها إلا بإذنه، فإن أكثرها له، فإِذا أتيتها فلا تدخل عليها دخول متسلط عليه، ولا عنيف به.

ولا تنفّرن بهيمة ولا تفزعنّها، ولا تسوءن صاحبها فيها.

واصدع الـمال صدعين ثم خيّره، فإذا اختار فلا تعرضنّ لما اختاره، فلا تزال كذلك حتى يبقى ما فيه وفاء لحقّ الله في ماله، فاقبض حقّ الله منه».

«با رعایت تقوای خدای یگانه که شریکی ندارد، برو. هرگز مسلمانی را نترسان و به زور از او چیزی مستان و از حقی که خدا در مال او مقرر داشته، بیشتر از او مگیر. هرگاه خواستی به محله‌ای بروی، در محل آب آنها فرود بیا، بدون آن که با آنها آمیخته شوی، سپس با آرامش و وقار به سوی آنها برو تا اینکه در میانشان بایستی و بر آنها سلام کنی.

از سلام ‌نکردن بپرهیز و بعد از سلام، بلافاصله بگو: ای بندگان خدا! خلیفه مرا به سوی شما فرستاده است تا حقی که خدا در مال‌هایتان قرار داده، بگیرم. پس اگر خدا حقّی در مال‌هایتان دارد آن را به من بدهید.

اگر کسی گفت: نه، دوباره به او مراجعه نکن. اگر ثروتمندی به تو اعلام کرد همراه او برو بدون آن که او را بترسانی یا تهدید کنی، پس هر چقدر از طلا یا نقره که به تو داد آن را بگیر. و اگر چهارپا یا شتر داشت، بدون اجازه‌اش وارد گلۀ چهارپایانش مشو، زیرا بیشترشان از آن خود او هستند. پس وقتی کنار آنها آمد، چنان بر آن وارد نشو که گویا بر آنها مسلط هستی و یا می‌خواهی به زور و با سختی بگیری.

هیچ حیوانی را فراری مده و با اذیت‌کردن آن، صاحبش را ناراحت مکن.

و مال را به دو قسمت تقسیم کن و سپس به صاحب آن اجازه بده تا انتخاب کند و هر آنچه انتخاب کرد، آن را مگیر و همچنان ادامه بده تا اینکه حق خداوند از مال او کاملاً گرفته می‌شود و آنگاه آن را با خود بیاور» [٩۶].

این نامه امام س در مورد زکات است که صدقات نیز نامیده می‌شود و در آن هیچ ذکری از خُمس به میان نیامده است!.

ب- امام س در جایی دیگر در مورد زکات دام می‌فرماید: «إن الرجل إذا كان الدين الظنون -هل يقضى أم لا؟- يجب عليه أن يزكّيه لما مضى إِذا قبضه».

«هرکس دام داشت باید زکات سال‌هایی را که بر آن گذشته است بپردازد» [٩٧].

امام نفرموده: هر کس دام داشت باید خمس آن را بپردازد، بلکه فرمود: زکات آن را بپردازد. و تنها این کلمه در ادبیات امام س جای دارد که کلمه‌ایست قرآنی و شرعی، و کلمه‌ایست که پیامبر آن را ذکر نموده است.

ج- امام س در جای دیگر می‌فرماید: «سوسوا إيمانكم بالصدقة، وحصّنوا أموالكم بالزكاة، وادفعوا أمواج البلاء بالدعاء».

«ایمان‌تان را با صدقه سامان دهید، و اموال‌تان را با پرداخت زکات، محکم و استوار گردانید، و امواج سهمگین بلا را، با دعا دفع کنید» [٩۸].

همچنین می‌توانید به کلام او در نهج‌البلاغه، ۱۰/۳۰۲ (۱٩۲) مراجعه کنید که در آن جا به پایبندی بر نماز و پرداختن زکات امر نموده است.

[٩۳] ۴/۳. [٩۴] ۱٧/۲۲ (۵۲). [٩۵] ۱۸/۴۲ (٩۶). [٩۶] ۱۵/۱۵۱ (۲۵). [٩٧] ۱٩/۱۱۲ (۲۶۳). [٩۸] ۱۸/۳۴۵ (۱۴۲).