تأملی در آیه تطهیر

تشابه آیه ۷۳ هود و آیه تطهیر

اکنون توجه شما را بدین نکته جلب می‌کنیم که تشابه بسیاری میان آیه‌ی ۷۳ سوره‌ی هود با آیه‌ی تطهیر وجود دارد. مخاطب هر دو آیه، مؤنث است؛ در سوره‌ی هود، مفرد مؤنث و در سوره‌ی احزاب، جمع مؤنث. در هر دو، مخاطب صدر کلام، همسر پیامبر است. در هر دو، لفظ منصوب «اهل البیت = ای اهل این خانه» به کار رفته است. در صدر آیه‌ی ۳۳ سوره‌ی «احزاب»، افعال جمع مؤنث مخاطب و در ذیل همان آیه ضمایر جمع مذکر مخاطب آمده است. بنابراین، ضمیر جمع مذکر به هر دلیلی که در آیه‌ی ۷۳ سوره‌ی هود آمده باشد به همان دلیل در آیه‌ی تطهیر نیز استعمال شده است[۱۷]. از نظر ما قاعده‌ی تغلیب در هر دو آیه مراعات شده است. اما بی‌مناسبت نمی‌دانیم پیش از آنکه به اجزای دیگر آیه‌ی تطهیر بپردازیم، یادآور شویم که علمای نحو و لغت، مطالب دیگری نیز گفته‌اند. از آن جمله «زمخشری» در ذیل آیه‌ی سوره‌ی هود تصریح نموده که در زبان عربی جایز است از مفرد ـ حتی از مفرد مؤنث ـ به منظور تکریم و احترام و بزرگداشت، با ضمیر جمع مذکر یاد شود. و به بیت زیر استناد کرده:
فَلَوْ شِئْتُ حَرَّمْتُ النِّسَاءَ سِوَاكُمُ
وَإنْ شِئْتُ لَمْ أَطْعَمْ تَقَاخاً وَلاَ بَرْدَا[۱۸]
وی در ذیل آیه‌ی ۲۴۹ سوره‌ی بقره نیز به بیت بالا استناد کرده، همچنین ذیل آیه‌ی ۳۲ سوره‌ی نور به بیت زیر استشهاد نموده که شاعر عرب خطاب به محبوبه‌اش گفته است:
فَإنْ تَنْكِحِي أَنْكِحْ وَإنْ تَتَأَيَّمِي
وَإنْ كُنْتُ أَفتَى مِنْكُمْ أَتَأَيَّمُ [۱۹]
زمخشری «کشاف» نیز درباره‌ی هر دو بیت تصریح کرده: با اینکه مرجع ضمیر، «مفرد مؤنث» است اما به منظور بزرگداشت، از وی با ضمیر «جمع مذکر» یاد شده است.

علمای نحو نیز گفته‌اند: «ربّما خوطبت المرأة الواحدة بخطاب الجمع المذکّر، یقول الرّجل عن أهله: «فعلوا کذا» مبالغةً في سترها حتّی لا ینطق بالضّمیر الموضوع لها؛ و منه قوله تعالی حکایة موسی ÷: ﴿قَالَ لِأَهۡلِهِ ٱمۡكُثُوٓاْ﴾. = چه بسا به یک زن با ضمیر جمع مذکر خطاب می‌شود. [مثلاً] مردی به منظور مبالغه در پوشیدگی [و رعایت حرمت] زن، ضمیری را که مختص وی وضع شده بکار نمی‌برد و درباره‌ی همسرش می‌گوید: «فعلوا کذا = چنین و چنان کردند». از همین باب است [هنگامی که] خدای تعالی ماجرای موسی ÷را بیان می‌کند که به همسرش می‌گوید: ﴿ٱمۡكُثُوٓاْ﴾[به جای آنکه بگوید: امكثی] ....»[۲۰].

[۱۷]- برادر ما نوشته‌اند: «در فرضی که اهل البیت در آنجا [هود / ۷۳] روشن باشد چه دلیلی دارد که برای این آیه [احزاب / ۳۲] هم همان توصیه را بپذیریم؟» در پاسخ ایشان می‌گوییم: امید است که شما قانون منطقی «حکم الأمثال واحد» را مردود ندانید! علاوه بر این، لابد می‌دانید که «القرآن یفسر بعضه بعضاً» یا چنانکه حضرت علی÷ فرموده: «یشهد بعضه على بعض» (نهج البلاغه / خطبه ۱۳۳). [۱۸] - اگر بخواهی، جز تو، زنان را بر خویش حرام می‌کنم و اگر بخواهی، از آب سرد گوارا و خواب نیز برخوردار نمی‌شوم. [۱۹] - اگر ازدواج کنی، ازدواج می‌کنم و اگر تجرد بجویی با اینکه از تو جوانترم ـ تجرد می‌گزینم. [۲۰]- تا چند دهه پیش، در ایران نیز در مکالمات مردم به منظور رعایت حرمت و پوشیدگی در کلام، از «همسر» با تعابیر غیر مستقیم از قبیل: «مادر بچه‌ها» و نظایر آن، یاد می‌کردند. در زبان عربی این مقصود با تغییر ضمیر حاصل می‌شد.