«عذراء دختر نورالدولۀ أیوبی»
خانم عذراء مدرسۀ «عذراویه» را در دمشق بنا کرد که این مدرسه به او منسوب است.
وی در دهم محرم، سال ۵٩۳ هجری وفات یافت و در تربت همان مدرسه دفن گردید.
بسیار نیکوکار و خیرپسند بود و در کارش همواره جدیت و کوشش به خرج می‌داد.
اهل دمشق اعتقاد عجیبی به او داشتند...
پدرش همان أمیر نورالدولة شاهنشاه پسر نجم‌الدین أیوب فرزند شاذی برادر صلاح الدین بود که در میان برادرانش از همه بزرگتر بوده است. او همچنین پدر عزّالدین فرّخشاه (پدر ملک أمجد، والی بعلبک) و پدر مظفر تقی الدین عمر (والی حماة) بوده است.
پدر عذراء در جنگی که بین مسلمانان و دشمنانی درگرفت که تا دروازۀ دمشق پیش آمده بودند درگرفت و قصد داشتند تمام سرزمین پهناور اسلامی را اشغال کنند، کشته شد که بالاخره خداوند متعال سپاه اسلام را بر آنان پیروز گردانید.
این ماجرا- یعنی قتل پدرش- در ماه ربیع الاول، سال ۵۴۳ هجری اتفاق افتاد.
خداوند او را رحمت کند!...
در این صورت عذراء، خواهر عزالدین فرّخشاه، و عمۀ ملک أمجد می‌باشد.
مادر أمیر مسعود پسر سعدالدین (والی صفد) و برادرش بدرالدین ممدود (شحنه و داروغۀ دمشق) بوده است. هر دو فرزند حاجب مبارک پسر عبدالله هستند که دو امیر بزرگ و دارای منزلت و مقام بزرگی نزد صلاح الدین بوده‌اند، و هر دو در سال ۶۰۲ هجری وفات یافتند، یکی در ماه رمضان و دیگری در ماه شوال همان سال.
در بعضی از مصادر آمده است که: عذراء، قبل از پدرش و قبل از بنای مدرسۀ عذراویه وفات یافته است...
إمام ذهبی آورده است که: او در خانه‌اش یعنی همان عذراویه- دفن گردید و خانه را به مادرش سپرد که بعدها مادرش آن را بر فقهای شافعی و حنفی وقف کرد.
امّا بیشتر مصادر- آنجا که شرح حال عذراء را آورده‌اند- بر این متّفق هستند که: او همان کسی است که این مدرسه را تأسیس کرده است که در محلۀ غربی، داخل دروازۀ نصر که به «دروازۀ دارالسعادة» معروف است، قرار دارد.
اوّلین کسی که در این مدرسه از علمای شافعی به تدریس پرداخت، امام فخرالدین پسر عساکر، در سال ۵٩۳ هجری بود.
سپس مجدالدین پسر حبوبی به جای او نشست.
بعد از او شمس الدین پسر سنی الدوله آمد.
سپس عزالدین عبدالعزیز پسر أبی عصرون.
پس از او رفیع الدین جیلی.
بعد از او محیی‌الدین پسر زکی الدین.
آنگاه صدرالدین پسر سنی الدوله مدرس آنجا شد.
سپس نجم الدین پسرش.
پس از او شمس الدین پسر خلکان.
بعد از او عمادالدین عبدالعزیز پسر محمّد، معروف به ابن صائغ (ت ۶٧۴ هجری).
بعد از او، برادرش قاضی القضاة عزالدین أبوالمفاخر محمّد (ت ۶۳۸ هجری).
سپس علامه صدرالدین، معروف به ابن مرحل و ابن وکیل به تدریس در آنجا پرداخت.
پس از او صدرالدین سلیمان کردی آمد.
بعد از او، شرف الدین حسین پسر سلام مدرس عذراویه شد.
سپس کمال الدین پسر زملکانی.
پس از او امام زین الدین پسر مرحل.
آنگاه تقی‌الدین عبدالله پسر قاضی القضاة زین الدین پسر مرحل (ت ٧۵۱ هجری).
سپس قاضی جمال الدین پسر سبکی.
بعد از او، قاضی القضاة تاج الدین پسر سبکی.
و به دنبال او، خواهرزاده‌اش امام زین الدین محمّد پسر تقی‌الدین متولّی تدریس آنجا گشت.
در مورد او گفته شده که از بهترین مردم آن زمان بوده، و در جوانمردی و تفضّل و احسان و نیکی به دوستان و کسانی که قصد او را داشتند، بسیار مشهور و زبانزد خاص و عام بوده است (ت ٧۸٧ هجری).
بعد از او، امام حافظ شهاب الدین پسر نشوان آمد.
سپس قاضی تاج الدین پسر زهری.
و پس از او، شیخ شهاب الدین پسر حجی، و شیخ جمال الدین طیمانی.
سپس علامه بدرالدین پسر شیخ شافعیه، تقی‌الدین پسر قاضی شهبه.
بعد از او، محبّ الدین أبوالفضل محمّد پسر ابراهیم فرزند قاضی عجلون.
بعدها او جای خود را به علامه قاضی القضاة برهان الدین پسر محمّد فرزند معتمد داد.
و پس از او، امام علامه شمس الدین محمّد پسر محمّد حمصی به تدریس در آنجا پرداخت. و در حمص به ابن سماقه، و در دمشق به حجازی معروف بود. چون حدود ده سال در مکۀ مکرّمه به سر برده بود (ت ۱۰۱٩ هجری).
سپس سید شریف شمس الدین محمّد پسر محمّد فرزند خصیب مقدسی شافعی نیابتاً به تدریس در آنجا پرداخت. او نیز در سرزمینش به ابن خصیب، و در دمشق به سید مقدسی مدرس عذراویه معروف بود (ت ۱۰۰٩ هجری).
... پس از مدّتی این مدرسه به مکانی جهت استماع وعظ و خطابه برای زنان تبدیل گردید.
... و بالاخره پس از چندی به طور کلی ویران شد و به محله‌های تجاری و بازاری تبدیل شد...!.
مصادر و مآخذی که از آنها استفاده شده است:
- خطط الشام ۶/۸۳-۸۴.
- الدارس فی تاریخ المدارس ۱/۳٧۳-۳۸۲.
- لطف السمر و قطف الثمر۱/۳٩، ۶۶.
- منادمة الأطلال، صفحۀ ۱۲۸.
- النجوم الزاهرة ۶/۱٩۰-۱٩۱، ۵٩۴.
- وفیات الأعیان ۲/۴۵۲-۴۵۳.
* * *