۳- از اسباب مادی
از اسباب مادی در حصول رزق و فراخی آن، کسب و کار مفید است، این اسباب زیاد بوده، و به اشکال گوناگونی وجود دارد، و هر فردی می‌تواند مناسب حال و موافق سلیقۀ خود به کاری بپردازد، چنانچه خداوند می‌فرماید: ﴿ هُوَ ٱلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ ٱلۡأَرۡضَ ذَلُولٗا فَٱمۡشُواْ فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُواْ مِن رِّزۡقِهِۦۖ وَإِلَيۡهِ ٱلنُّشُورُ ١٥ ﴾[الملك: ۱۵]. «او است که زمین را برای شما (نرم و) هموار گردانیده، پس در نواحی آن بروید و از روزی که در آن (تعبئه شده) بخورید، و به سوی او است رستاخیز».
در این آیه همۀ اسباب مفید و نافع جمع می‌گردد، مانند: زراعت و غیره، چنانکه خداوند می‌فرماید:
﴿ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَٰتِ مَا كَسَبۡتُمۡ وَمِمَّآ أَخۡرَجۡنَا لَكُم مِّنَ ٱلۡأَرۡضِۖ ﴾[البقرة: ۲۶۷]. «ای مؤمنان، از چیزهای پاکیزه‌ای که کمایی کرده اید و از چیزهای که ما برای شما از زمین بیرون آورده ایم خرج کنید».
تمام این امور تابع به قضاء و قدر خداوند بوده و خداوند هر کار و اسباب آن را مقدر ساخته است، اسباب و مسببات از قضاء و قدر خداوند محسوب می‌گردد. از اینرو، یاران رسول خدا جبرای رسول خدا چنین گفتند: «یَا رَسُولَ الله! أَرَأَیْتَ أَدْوِیَةً نَتَدَاوَى بِهَا، وَتُقًى نَتَّقِیهَا، وَرُقًى نَسْتَرْقِى بِهَا، هَلْ تَرُدُّ مِنْ قَضَاءِ اللَّـهِ وقَدَرِهِ شَیْئًا؟قَالَ: «هِىَ مِنْ قَضَاءِ اللَّهِ وقَدَرِهِ». وفی لفظ: «إنَّها مِنْ قَدَرِ اللّهِ». وفی روایة: «ذَلِكَ مِنْ قَدَرِ اللّـَهِ». «ای رسول خدا، به ما خبر ده، ادویۀ که ما با آن خود را تداوی می‌کنیم، و پناهگاههای که ما با آن‌ها پناه می‌بریم، و دعاخوانی‌های که ما خود را با آن‌ها دعاء خوانی می‌نماییم، آیا این‌ها از قضاء و قدر خداوند چیزی را کم مینمایند؟ آن حضرت جفرمودند: این‌ها همه از جملۀ قضاء و قدر خداوند است». و دروایتی: «این‌ها از قدر خداوند می‌باشد». و در روایتی: «این از قدر خداوند است». (مسند امام احمد و سنن ترمذی و ابن ماجه).
بهمین قسم دعاهای متنوع سبب بزرگی است برای رسیدن به مطلب و سلامتی از چیزیکه انسان از آن احساس خوف می‌کند، خداوند به دعاء کردن امر فرموده، و وعدۀ اجابت دعاء را نیز داده است. بناء دعاء، و اجابت دعاء همۀ آن‌ها داخل قضاء و قدر خداوند می‌باشد.
رسول خدا جبه عمل نمودن به اسباب نافع و مفید، و کمک خواستن از خداوند، به هردوی آن‌ها دستور داده است، چنانچه می‌فرماید: «احْرِصْ عَلَى مَا یَنْفَعُكَ، وَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ وَلَا تَعْجَزْ». «بر چیزهای مفید حریص باش، و از خداوند یاری و مدد بخواه و ناتوان مشو». (صحیح مسلم، کتاب القدر).
حدیث مبارک ما را به حریص بودن به اسباب نافع و مفید و یاری خواستن از خداوند امر می‌کند، و این استقامت در دین گفته می‌شود، زیرا که انحراف به یکی از امور سه‌گانۀ ذیل صورت می‌گیرد:
۱- اینکه شخص برای بدست آوردن چیزهای مفید و نافع حرص نمی‌کند و یا تنبلی می‌نماید و یا از آن‌ها بکلی اعراض نموده به چیزهای که ضد آن است اشتغال می‌ورزد.
۲- به امور نافع و مفید اشتغال می‌ورزد مگر اتکاء به نیروی خودش می‌کند، تنها به اسباب نظر می‌اندازد، و تمام توجه خویش را به اسباب مبذول می‌دارد، و از مُسَبِّبُ الأسباب قطع علاقه می‌کند.
۳- از اسباب مفید و نافع کار نمی‌گیرد، و او فکر می‌کند که به خداوند توکل کرده است، در حالی که توکل بعد از عمل نمودن به اسباب به وجود می‌آید. از اینرو، رسول خدا جدر حدیثی که گذشت راههای مفید و نافع را به پیروان خویش بیان نموده است.
والله أعلم، وصلى الله على محمد وعلى آله وصحبه وسلم.