علت آوردن کتاب التوحید در آخر:
چنانچه این آخرین باب و حدیث کتاب صحیح بخاری است، در این‌جا نیز امام بخاری/روش عجیبی را اختیار نموده اند و آن این که امام بخاری/کتاب‌شان را با کتاب التوحید به پایان رسانیده‌اند.
چنانچه کتاب را با باب (بدء الوحی) و با حدیث «إنّما الأعمال بالنيات»آغاز نمودند، و بعد از آن کتاب الایمان و بعد کتاب العلم و بعد در تمام شئون زندگی هرچه حدیث هستند، ابواب‌شان را بیان فرموده‌اند و کتاب التوحید را در پایان ذکر نمودند. ظاهراً باید این طور می‌بود که آن‌جا که کتاب الایمان را ذکر کردند همانجا نیز باید کتاب التوحید ذکر می‌شد؛ چرا که توحید بزرگ‌ترین و عالی‌ترین درجه ایمان و اساساً اوّلین شرط ایمان است، لذا توحید با ایمان کاملاً پیوسته و ارتباط خاصی دارد.
اما امام بخاری/ابتدا کتاب الایمان و بعد ابواب مختلفه دیگر را و در پایان کتاب التوحید را آوردند. حال این سوال مطرح می‌شود که دلیل امام بخاری/برای این کار چیست؟ شارحین احادیث با قیاس خود جواب این سوال را دریافته‌اند که هدف امام از این روش‌ها چه می‌باشد؟
أ- گروهی می‌گویند: این که ابتدا کتاب الایمان را آغاز نمود به این خاطر است که مسلّماً اموری که ایمان را اقتضاء می‌نماید الزامی است. یعنی باید دانست بعد از ذکر ایمان، امام/مقتضیات ایمان را بیان کرده‌اند که ایمان به چه چیزی لازم است، و در کتاب التوحید مقتضای سلبی ایمان را بیان می‌نمایند. یعنی چه عقایدی اشتباه و خطا، و چه عقیده‌ای باطل و گمراه‌کننده است تا نظر گمرهان که عقائد باطله دارند ردّ و ابطال گردد.
ب- باز گروهی از علماء می‌فرمایند: هدف امام بخاری/این است که اسلام فقط توحید است. لذا اسلام ناب از ایمان آغاز می‌گردد و با توحید اختتام می‌پذیرد.
ج- گروهی دیگر می‌فرمایند: این روش مصداق این حدیث حضرت رسول اکرم ج قرار می‌گیرد که می‌فرمایند: «من كان آخر كلامه لا إله إلا الله: دخل الجنة» [۱٩]یعنی «هرکسی که آخرین کلام وی کلمه طیبه (توحید) باشد، داخل بهشت می‌گردد». و از آن‌جایی که عبارت توحید کلمه طیبه «لا إله إلا الله»می‌باشد. کتاب التوحید را از نظر ترتیبی در آخر ذکر فرمودند تا آخرین کلام، الفاظ «لا إله إلا الله»شوند، و مصداق حدیث شریف حضرت رسول اکرم ج گردد. به هرحال، رأی محدثین در این رابطه مختلف می‌باشد. قضاوت امر با خداوند کریم است که امام صاحب/چه موردی را مدّ نظر خویش داشته اند.
[۱٩] ابوداود، کتاب الجنائز باب فی التلقین.