حدیث
«إِنَّ المَيِّتَ يُعَذَّبُ بِبُكَاءِ أَهْلِهِ عَلَيْهِ»
این حدیث «إِنَّ المَيِّتَ يُعَذَّبُ بِبُكَاءِ أَهْلِهِ عَلَيْهِ»، «مرده به خاطر گریه‌ی خانواده‌اش بر او عذاب می‌بیند». بخاری و مسلم.
مخالفین می‌گویند طبق این حدیث مرده صدای گریه‌ی خانواده‌اش را می‌شنود و ناراحت می‌شود!
برای جواب به این شبهه سست و لرزان کافی است شرح امام نووی بر این حدیث را در کتاب «المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج» بخوانیم: امام نووی / در شرح این حدیث می‌گوید:
«وَاخْتَلَفَ الْعُلَمَاءُ فِي هَذِهِ الْأَحَادِيثِ فَتَأَوَّلَهَا الْجُمْهُورُ عَلَى مَنْ وَصَّى بِأَنْ يُبْكَى عَلَيْهِ وَيُنَاحَ بَعْدَ مَوْتِهِ فَنُفِّذَتْ وَصِيَّتُهُ فَهَذَا يُعَذَّبُ بِبُكَاءِ أَهْلِهِ عَلَيْهِ وَنَوْحِهِمْ لِأَنَّهُ بِسَبَبِهِ وَمَنْسُوبٌ إِلَيْهِ قَالُوا فَأَمَّا مَنْ بَكَى عَلَيْهِ أَهْلُهُ وَنَاحُوا مِنْ غَيْرِ وَصِيَّةٍ مِنْهُ فَلَا يُعَذَّبُ لِقَوْلِ اللَّـهِ تَعَالَى: ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰ﴾ [الأنعام: ١٦٤] قَالُوا وَكَانَ مِنْ عَادَةِ الْعَرَبِ الْوَصِيَّةُ بِذَلِكَ وَمِنْهُ قَوْلُ طَرَفَةَ بْنِ الْعَبْدِ:
إِذَا مِتُّ فَانْعِينِي بِمَا أَنَا أَهْلُهُ
وَشُقِّي عَلَيَّ الْجَيْبَ يَا ابْنَةَ مَعْبَدِ
((قَالُوا فَخَرَجَ الْحَدِيثُ مُطْلَقًا حَمْلًا عَلَى مَا كَانَ مُعْتَادًا لَهُمْ وَقَالَتْ طَائِفَةٌ هُوَ مَحْمُولٌ عَلَى مَنْ أَوْصَى بِالْبُكَاءِ وَالنَّوْحِ أَوْ لَمْ يُوصِ بِتَرْكِهِمَا فَمَنْ أَوْصَى بِهِمَا أَوْ أهْمَلَ الْوَصِيَّةَ بِتَرْكِهِمَا يُعَذَّبُ بِهِمَا لِتَفْرِيطِهِ بِإِهْمَالِ الْوَصِيَّةِ بِتَرْكِهِمَا فَأَمَّا مَنْ وَصَّى بِتَرْكِهِمَا فَلَا يُعَذَّبُ بِهِمَا إِذْ لَا صُنْعَ لَهُ فِيهِمَا وَلَا تَفْرِيطَ مِنْهُ وَحَاصِلُ هَذَا الْقَوْلِ إِيجَابُ الْوَصِيَّةِ بِتَرْكِهِمَا وَمَنْ أَهْمَلَهُمَا عُذِّبَ بِهِمَا وَقَالَتْ طَائِفَةٌ مَعْنَى الْأَحَادِيثِ أَنَّهُمْ كَانُوا يَنُوحُونَ عَلَى الْمَيِّتِ وَيَنْدُبُونَهُ بِتَعْدِيدِ شَمَائِلِهِ وَمَحَاسِنِهِ فِي زَعْمِهِمْ وَتِلْكَ الشَّمَائِلُ قَبَائِحُ فِي الشَّرْعِ يُعَذَّبُ بِهَا كَمَا كَانُوا يَقُولُونَ يَا مُؤَيِّدَ النِّسْوَانِ وَمُؤَتِّمَ الْوِلْدَانِ وَمُخَرِّبَ الْعُمْرَانِ وَمُفَرِّقَ الْأَخْدَانِ وَنَحْوَ ذَلِكَ مِمَّا يَرَوْنَهُ شَجَاعَةً وَفَخْرًا وَهُوَ حَرَامٌ شَرْعًا وَقَالَتْ طَائِفَةٌ: مَعْنَاهُ أَنَّهُ يُعَذَّبُ بِسَمَاعِهِ بُكَاءَ أَهْلِهِ وَيَرِقُّ لَهُمْ وَإِلَى هَذَا ذَهَبَ مُحَمَّدُ بْنُ جَرِيرٍ الطَّبَرِيُّ وَغَيْرُهُ وَقَالَ الْقَاضِي عِيَاضٌ: وَهُوَ أَوْلَى الْأَقْوَالِ وَاحْتَجُّوا بِحَدِيثٍ فِيهِ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّـهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ زَجَرَ امْرَأَةً عَنِ الْبُكَاءِ عَلَى أَبِيهَا وَقَالَ إِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا بَكَى اسْتَعْبَرَ لَهُ صُوَيْحِبُهُ فَيَا عِبَادَ اللَّـهِ لَا تُعَذِّبُوا إِخْوَانَكُمْ وَقَالَتْ عَائِشَةُ رَضِيَ اللَّـهُ عَنْهَا: مَعْنَى الْحَدِيثِ أَنَّ الْكَافِرَ أَوْ غَيْرَهُ مِنْ أَصْحَابِ الذُّنُوبِ يُعَذَّبُ فِي حَالِ بُكَاءِ أَهْلِهِ عَلَيْهِ بِذَنْبِهِ لَا بِبُكَائِهِمْ وَالصَّحِيحُ مِنْ هَذِهِ الْأَقْوَالِ مَا قَدَّمْنَاهُ عَنِ الْجُمْهُورِ وَأَجْمَعُوا كُلُّهمْ عَلَى اخْتِلَافِ مَذَاهِبِهِمْ عَلَى أَنَّ الْـمُرَادَ بِالْبُكَاءِ هُنَا الْبُكَاءُ بِصَوْتٍ وَنِيَاحَةٍ لاَ مُجَرَّدَ دَمْعَ الْعَيْنِ...».
ترجمه: «علما درباره‌ی معنای این احادیث اختلاف ورزیده‌اند، جمهور علماء این حدیث را چنین تأویل کرده‌اند که هرکس وصیت کند که برایش بعد از مرگش گریه و زاری و نوحه‌خوانی شود و وصیتش اجرا شود چنین شخصی به خاطر گریه‌ی خانواده‌اش بر او عذاب داده می‌شود، چون این گریه به خاطر او و منسوب به اوست، این دسته از علماء گفته‌اند کسی که خانواده‌اش بدون اینکه او وصیت نموده باشد بر او گریه و نوحه‌خوانی کنند عذاب داده نمی‌شود، چون الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰۚ﴾: «و هیچ‌کسی گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد». این دسته گفته‌اند که عادت عرب بوده است که چنین وصیتی کنند و این بیت شعر از طَرَفَةَ بنِ العَبدِ از جمله‌ی این وصیت‌ها است که می‌گوید:
إذا مت فانعيني بما أنا أهله
وشقي علي الجيب يا ابنة معبد
یعنی: وقتی من مردم مرا آنچنان که شایسته آنم توصیف کن و به خاطر من گریبان پاره کن ای دختر معبد!
این علما گفته‌اند که این حدیث با توجه به این عادت عرب جاهلی، ایراد شده است».
و دسته‌ای دیگر از علماء گفته‌اند که این حدیث درباره‌ی کسی است که به گریه و نوحه وصیت کند و یا به ترک آن‌ها وصیت نکرده باشد و هرکس که به گریه و نوحه وصیت نموده باشد و یا به ترک آن دو وصیت نکرده باشد به خاطر کوتاهی و اهمال در وصیت به ترک آن دو، عذاب داده خواهد شد ولی کسی که به ترک آن‌ها وصیت نموده باشد عذاب داده نمی‌شود چرا که او مسبب آن نبوده است و کوتاهی هم نکرده است و خلاصه‌ی قول، این است که وصیت کردن به ترک گریه و نوحه واجب است و هرکس در این کوتاهی کند به خاطر گریه و نوحه‌ی بازماندگان عذاب داده خواهد شد و دسته‌ای دیگر گفته‌اند که معنی این احادیث این است که در دوران جاهلیت مردم برای میت نوحه می‌خواندند و خصوصیاتی که در نظرشان خوب بود را در وصف او بیان می‌کردند در حالی که این خصوصیات و صفات در شریعت زشت و قبیح است و به خاطر این صفات شخص عذاب داده می‌شود مثلاً در وصف مرده می‌گفتد ای طرف‌دار زنان و یتیم کننده کودکان و ویران کننده آبادانی‌ها و جدایی افکن میان دوستان و همانند این صفات مذموم که در نظر آن‌ها نشان شجاعت و افتخار بود در حالی که شرعاً حرام هستند و دسته‌ای گفته‌اند که معنای حدیث این است که مرده با شنیدن گریه‌ی خانواده‌اش ناراحت و دلتنگ و محزون می‌شود و محمد بن جریر طبری و غیر او همین نظر را دارند و قاضی عیاض گفته است که این بهترین اقوال است و این دسته برای تقویت نظرشان به این حدیث نیز استدلال کرده‌اند که: پیامبر ج زنی را از گریه برای پدرش نهی نمود و فرمود وقتی یکی از شما گریه می‌کند دوستش اشک می‌ریزد پس ای بندگان خدا! برادران‌تان را عذاب ندهید». ام المؤمنین عایشه ل گفته‌اند که معنی حدیث این است که شخص کافر و یا دیگر گناه‌کاران در حین گریه‌ی خانواده‌اش بر او عذاب داده می‌شود نه به خاطر گریه‌شان،[١٥] قول صحیح از این اقوال همان است که از جمهور علماء نقل نمودیم و البته تمامی علماء علی رغم نظرات مختلف‌شان درباره‌ی این حدیث، اجماع دارند که منظور از گریه در این این‌جا گریه همراه ناله و نوحه است و نه ریزش اشک...».
می‌بینیم همانطور که امام نووی گفته است منظور از حدیث این است که در صورتی که شخص وصیت کند بعد از مرگ برایش گریه و نوحه کنند عذاب داده خواهد شد و این قول جمهور علما است و حدیث دلالت بر سماع اموات نمی‌کند و عده‌ای قلیلی حدیث را حمل بر سماع گریه کرده‌اند که قول ضعیفی است و مخالف قول جمهور و نیز مخالف دلایلی است که عدم سماع اموات را اثبات می‌کند.
[١٥]- یعنی حضرت عائشه ل معتقد بود که راوی این حدیث دچار توهم شده است چون بنابر آیه ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٞ وِزۡرَ أُخۡرَىٰۚ﴾ أخری نمی‌توان پذیرفت مرده به خاطر گریه دیگران مجازات شود از این رو معتقد بود که پیامبر چنین نگفته و بلکه فرموده است در همان زمان که بستگان مرده کافر یا گنه‌کار بر او گریه می‌کنند، او عذاب داده می‌شود به عبارت دیگر در نظر ایشان، پیامبر هم‌زمانی را بیان نموده نه سببیت را.