و ايمان به روز آخرت شامل سه مورد است:
اول: ایمان به بعث و برانگیخته شدن دوباره: که عبارت است از زنده گرداندن دوباره‌ی مردگان، آن هنگام که برای بار دوم در نفخ صور دمیده می‌شود؛ پس مردم درحالی برای پروردگار جهانیان به پا می‌خیزند که پاهای نپوشیده و بدون کفش دارند، عریان و بدون هیچ پوشش و لباسی هستند، و درحالی دوباره به پا می‌خیزند که حتى ختنه نشده‌اند؛ خداوند متعال می‌فرماید: ﴿كَمَا بَدَأۡنَآ أَوَّلَ خَلۡقٖ نُّعِيدُهُۥۚ وَعۡدًا عَلَيۡنَآۚ إِنَّا كُنَّا فَٰعِلِينَ﴾[الأنبیاء: ۱۰۴].
«چنانکه نخستین بار آفرینش را آغاز کردیم، دوباره آن را باز می‌گردانیم، این وعده‌ای است که می‌دهیم، و ما قطعاً آن را انجام می‌دهیم».
و بعث (بر انگیخته‌شدن دوباره): حق ثابتی است، که کتاب خدا، و سنّت رسول خدا، و إجماع مسلمانان بر آن دلالت دارد.
خداوند متعال می‌فرماید: ﴿ثُمَّ إِنَّكُم بَعۡدَ ذَٰلِكَ لَمَيِّتُونَ ١٥ ثُمَّ إِنَّكُمۡ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ تُبۡعَثُونَ ١٦﴾[المؤمنون: ۱۵-۱۶].
«بعد از آن شما خواهید مرد (۱۵) سپس شما در روز قیامت دوباره زنده خواهید گردید (۱۶)».
و پیامبرصمی‌فرماید: «يُحْشَرُ النَّاسُ يَوْمَ القِيَامَةِ حُفَاةً عُرَاةً غُرْلاً» [۱۳].
«مردم درحالی در روز قیامت حشر می‌شوند که پاهایشان لخت (و بدون کفش) می‌باشد و عریان (و بدون لباس) هستند و ختنه نشده‌اند».
و مسلمانان بر درستی حقّانیت آن اجماع کرده‌اند، و این امر (روز آخرت) از این حیث مقتضای حکمت است که، لازم است خداوند برای این آفریدگان معادی قرار دهد، تا در آن روز آنها را بر اساس آنچه که شرع فرموده و رسولانش را برای آن برگزیده بود، جزا دهد؛ خداوند متعال می‌فرماید: ﴿أَفَحَسِبۡتُمۡ أَنَّمَا خَلَقۡنَٰكُمۡ عَبَثٗا وَأَنَّكُمۡ إِلَيۡنَا لَا تُرۡجَعُونَ ١١٥﴾[المؤمنون: ۱۱۵].
«آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما برگردانده نمی‌شوید؟».
و به پیامبرشصفرموده است که: ﴿إِنَّ ٱلَّذِي فَرَضَ عَلَيۡكَ ٱلۡقُرۡءَانَ لَرَآدُّكَ إِلَىٰ مَعَادٖ...﴾[القصص: ۸۵].
«آن کسی که (تبلیغ) قرآن را بر تو واجب نموده است تو را به محلِ بازگشتِ بزرگ بر می‌گرداند...».
دوم: ایمان به محاسبه و جزاء: بنده براساس اعمالش محاسبه می‌گردد و جزا داده می‌شود، و بر آن (محاسبه و جزاء)، کتاب خدا، و سنّت رسول خدا، و اجماع مؤنان دلالت می‌نماید.
خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّ إِلَيۡنَآ إِيَابَهُمۡ ٢٥ ثُمَّ إِنَّ عَلَيۡنَا حِسَابَهُم ٢٦﴾[الغاشية: ۲۵-۲۶].
«مسلّماً بازگشت آنان به سوی ما خواهد بود (۲۵) آنگاه حساب ایشان با ما خواهد بود (۲۶)».
و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿مَن جَآءَ بِٱلۡحَسَنَةِ فَلَهُۥ عَشۡرُ أَمۡثَالِهَاۖ وَمَن جَآءَ بِٱلسَّيِّئَةِ فَلَا يُجۡزَىٰٓ إِلَّا مِثۡلَهَا وَهُمۡ لَا يُظۡلَمُونَ ١٦٠﴾[الأنعام: ۱۶۰].
«هرکس کار نیکی بیاورد ده چندانِ آن پاداش دارد و هرکس کار بدی بیاورد جز مانند آن جزا داده نمی‌شود و بر آنان ستم نخواهد شد».
و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَنَضَعُ ٱلۡمَوَٰزِينَ ٱلۡقِسۡطَ لِيَوۡمِ ٱلۡقِيَٰمَةِ فَلَا تُظۡلَمُ نَفۡسٞ شَيۡٔٗاۖ وَإِن كَانَ مِثۡقَالَ حَبَّةٖ مِّنۡ خَرۡدَلٍ أَتَيۡنَا بِهَاۗ وَكَفَىٰ بِنَا حَٰسِبِينَ ٤٧﴾[الأنبیاء: ۴۷].
«و ترازوی عدل و داد را در روز قیامت خواهیم نهاد و اصلاً به هیچکسی کمترین ستمی نمی‌شود و اگر عمل به اندازه‌ی دانه‌ی خردلی (کار نیک یا بد انجام گرفته) باشد آن را حاضر و آماده می‌سازیم و بسنده خواهد بود که ما حساب کننده و حسابگر (اعمال) باشیم».
و از إبن عمربروایت شده است که پیامبرصفرمود: «إِنَّ اللَّهَ يُدْنِى الـْمُؤْمِنَ فَيَضَعُ عَلَيْهِ كَنَفَهُ، وَيَسْتُرُهُ فَيَقُولُ أَتَعْرِفُ ذَنْبَ كَذَا أَتَعْرِفُ ذَنْبَ كَذَا فَيَقُولُ نَعَمْ أَىْ رَبِّ. حَتَّى إِذَا قَرَّرَهُ بِذُنُوبِهِ وَرَأَى فِى نَفْسِهِ أَنَّهُ هَلَكَ قَالَ سَتَرْتُهَا عَلَيْكَ فِى الدُّنْيَا، وَأَنَا أَغْفِرُهَا لَكَ الْيَوْمَ. فَيُعْطَى كِتَابَ حَسَنَاتِهِ، وَأَمَّا الْكَافِرُ وَالْـمُنَافِقُونَ فَيَقُولُ الأَشْهَادُ هَؤُلاَءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ، أَلاَ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِـمِينَ» [۱۴].
«همانا خداوند به مؤمن نزدیک می‌شود؛ پس بر او کنَفش (کنَف= ستر= پوشش= چیزی که با آن، مؤمن را می‌پوشاند) را قرار می‌دهد و او را می‌پوشاند، پس به او می‌گوید: آیا با این گناه آشنا هستی؟ آیا این گناه را می‌شناسی؟ و او می‌گوید: بله ای پروردگار، تا اینکه او را به گناهانش معترف می‌نماید، و می‌بیند که او هلاک شده است؛ خداوند می‌فرماید: آن را در دنیا بر تو پوشیدم، و من امروز از آن درمی‌گذرم؛ پس به او کتاب کارهای نیکویش داده می‌شود، و اما کافران و منافقان؛ پس علیه آنان، بر سر آفریدگان اعلام می‌شود که اینان، کسانی هستند که بر پروردگارشان دروغ بستند، همانا که لعنت خداوند بر ستمکاران باد».
و از پیامبرصدر روایتی صحیح نقل شده است که فرمود: «أن من همّ بحسنة فعملها؛ كتبها الله عنده عشر حسنات إلى سبعمئة ضعف إلى أضعاف كثيرة، وأن من همّ بسيئة فعملها؛ كتبها الله سيئة واحدة» [۱۵].
«هنگامی که بنده برای انجام کار نیکویی تلاش کند، اگر آن را انجام دهد، خداوند آن را نزد خویش به اندازه‌ی ده کار نیکو تا هفتصد برابر، تا مقادیر زیادی (تا هر اندازه که بخواهد،) می‌نویسد؛ و هنگامی که بنده برای انجام کار بدی تلاش می‌نماید، اگر آن را انجام دهد، خداوند یک بدی برای او می‌نویسد».
و مسلمانان در درست و ثابت‌بودن محاسبه‌شدن بندگان و جزا دادن به ایشان اجماع نموده‌اند، و این امر مقتضای حکمت می‌باشد؛ همانا خداوند کتاب‌های آسمانی را نازل فرموده، و رسولان را فرستاده، و قبول نمودن آنچه را که رسولان آورده‌اند، بر بندگان فرض نموده، و عمل نمودن به آنچه از رسالت انبیاء را که لازم است بدان عمل گردد، واجب گردانیده، و جنگ نمودن را با مخالفان او واجب نموده و خون آنها (مخالفانش) و همچنین نسل ایشان و زنانشان و دارایی‌هایشان را حلال نموده است؛ پس اگر هیچ محاسبه و جزایی در کار نباشد، این کارها، امور بیهوده ای می‌باشند که پروردگار حکیم و دانا از آن منزه است؛ و خداوند متعال با این فرموده‌اش به آن اشاره فرموده است: ﴿فَلَنَسَۡٔلَنَّ ٱلَّذِينَ أُرۡسِلَ إِلَيۡهِمۡ وَلَنَسَۡٔلَنَّ ٱلۡمُرۡسَلِينَ ٦ فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيۡهِم بِعِلۡمٖۖ وَمَا كُنَّا غَآئِبِينَ ٧﴾[الأعراف: ۶-۷].
«به طور قطع از کسانی که پیامبر به سوی آنان روانه شد می‌پرسیم و حتماً از پیامبران هم می‌پرسیم (۶) مسلّماً برای آنان آگاهانه شرح می‌دهیم و ما (از احوالشان غافل و) غایب نبوده‌ایم (۷)».
سوم: ایمان به بهشت و جهنم و اینکه آنها جایگاه‌های همیشگی برای آفریدگانند.
پس بهشت، دارِ نعمت‌هایی است که خداوند متعال آن را برای ایمان دارانِ پرهیزگار فراهم نموده، کسانی که بدانچه ایمان آوردند که خداوند ایمان را به آن واجب نموده بود، و بر اطاعت از خداوند و فرستاده‌اش پایداری نمودند، و خویشتن را برای خداوند پاک و خالص نمودند، و از رسولانش پیروی کردند، و در آنجا انواع نعمت‌ها موجود است «مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ، وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ» [۱۶].
«آنچه (از نعمت‌ها) که چشم آن را ندیده، و گوش آن را نشنیده، و هیچ خطر(ی در آنجا) بر دل مؤمن نیست».
خداوند متعال مب فرماید: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ أُوْلَٰٓئِكَ هُمۡ خَيۡرُ ٱلۡبَرِيَّةِ ٧جَزَآؤُهُمۡ عِندَ رَبِّهِمۡ جَنَّٰتُ عَدۡنٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَآ أَبَدٗاۖ رَّضِيَ ٱللَّهُ عَنۡهُمۡ وَرَضُواْ عَنۡهُۚ ذَٰلِكَ لِمَنۡ خَشِيَ رَبَّهُۥ ٨﴾[البينة: ۷-۸].
«بی‌گمان آنانکه ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند، آنان مسلّماً خوبترین انسانها هستند (۷) پاداش آنان در پیشگاه پروردگارشان باغ‌های بهشتی است که جای ماندگاری است و رودبارها در زیر آن روان است. جاودانه برای همیشه آنجا خواهند ماند، خدا از ایشان راضی است و ایشان (نیز) از خدا خوشنود هستند این وعده برای کسی است که از پروردگار خود بترسد (۸)».
و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فَلَا تَعۡلَمُ نَفۡسٞ مَّآ أُخۡفِيَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعۡيُنٖ جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٧﴾[السجدة: ۱۷].
«هیچکس نمی‌داند، در پاداش کارهایی که می‌کردند، چه چیزهای شادی آفرین و مسرّت بخشی برای ایشان پنهان شده است».
و اما جهنم: پس خانه‌ی عذاب و رنجی است که خداوند متعال آن را برای کافران ستمکار فراهم نموده است، کسانی که به او کافر گشتند و نسبت به فرستادگانش مرتکب گناه شدند، در آن انواع عذاب‌ها موجود و عبرت گرفتن در پیشگاه آنان هیچ اهمیت و اعتباری نداشته است؛ خداوند متعال می‌فرامید: ﴿وَٱتَّقُواْ ٱلنَّارَ ٱلَّتِيٓ أُعِدَّتۡ لِلۡكَٰفِرِينَ ١٣١﴾[آل‌عمران: ۱۳۱]. «و از آتشی بپرهیزید که برای کافران آماده شده است».
و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَقُلِ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّكُمۡۖ فَمَن شَآءَ فَلۡيُؤۡمِن وَمَن شَآءَ فَلۡيَكۡفُرۡۚ إِنَّآ أَعۡتَدۡنَا لِلظَّٰلِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمۡ سُرَادِقُهَاۚ وَإِن يَسۡتَغِيثُواْ يُغَاثُواْ بِمَآءٖ كَٱلۡمُهۡلِ يَشۡوِي ٱلۡوُجُوهَۚ بِئۡسَ ٱلشَّرَابُ وَسَآءَتۡ مُرۡتَفَقًا ٢٩﴾[الکهف: ۲۹].
«و بگو این حق از سوی پروردگارتان است پس هرکس که می‌خواهد، ایمان بیاورد و هرکس می‌خواهد، کافر شود؛ ما برای ستمکاران آتشی را مهیا کرده‌ایم که سراپرده‌های آن (آتش)، آنان را دربر می‌گیرد و اگر فریاد برآورند با آبی همچون فلز گداخته به داد ایشان رسیده می‌شود که چهره‌ها را بریان کند، چه بد نوشابه‌ای! و چه زشت منزلی!».
و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَعَنَ ٱلۡكَٰفِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمۡ سَعِيرًا ٦٤ خَٰلِدِينَ فِيهَآ أَبَدٗاۖ لَّا يَجِدُونَ وَلِيّٗا وَلَا نَصِيرٗا ٦٥ يَوۡمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمۡ فِي ٱلنَّارِ يَقُولُونَ يَٰلَيۡتَنَآ أَطَعۡنَا ٱللَّهَ وَأَطَعۡنَا ٱلرَّسُولَا۠ ٦٦﴾[الأحزاب: ۶۴-۶۶].
«خداوند قطعاً کافران را نفرین و از رحمت خود محروم ساخته است و برای ایشان آتش سوزانی فراهم کرده است (۶۴) آنان جاودانه در آن خواهند ماند و هیچ دوست و یاوری نخواهند یافت (۶۵) روزی که چهره‌های ایشان در آتش زیر و رو و دگرگون می‌گردد می‌گویند: ای کاش ما از خدا و پیامبر فرمان می‌بردیم (۶۶)».
[۱۳] متفق عليه، و اللفظ لمسلم،كتاب الجنة و صفة نعيمها و أهلها، باب فناء الدنيا، رقم: (۷۱۲۷). [۱۴] رواه البخاري، كتاب المظالم، باب قول الله تعالى ألا لعنة الله على الظالـمين، رقم: (۲۳۰۹). [۱۵] رواه البخاري، كتاب الرقاق، باب من همّ بحسنة أو سيئة، رقم: (۶۱۲۶) و رواه مسلم، كتاب الإيمان، باب إذا همّ العبد بحسنة كتبت و إذا همّ بسيئة لـم تكتب، رقم: (۳۳۵). [۱۶] رواه البخاري، كتاب بدأ الخلق، باب ما جاء في وصف الجنة و أنها مخلوقة، رقم: (۳۰۷۲).