(۱) تفحص و تثبت و یا دقت در برابر سنت
مسؤولیت اول امت در برابر سنت همانا تفحص و تثبت است؛ زیرا این یک امر مسلم و حقیقت انکار نا پذیر است که هر سخن و یا حدیثی را که به پیامبر جنسبت کرده شده و یا می‌شود – مخصوصا توسط افراد كم علم و یا غیر متخصص - لازم نیست که از صحت كامل برخوردار باشد زیرا ما در کتب مختلف تفسیر، حدیث، عقاید، فقه، سیرت و تاریخ... احادیث و روایات ضعیف و حتی موضوعی را نیز به کثرت سراغ داریم که هیچکس نمی‌تواند از موجودیت آن‌ها انکار نماید.
پس با توجه به موجودیت احادیث ضعیف بلكه موضوعی ضروری است تا در مورد سنت و احادیث پیامبر جاز تحقیق و تدقیق، تفحص و تثبت بیشتر کار گرفته شود تا حدیثی را که از پیامبر جروایت نشده، به آن جناب نسبت کرده نشود.
و ناگفته نباید گذاشت که با توجه به اخطاریكه پیامبر جدر مورد جعل و وضع روایات دادند مسؤولیت نامبرده بزرگ‌تر بلکه چند برابر می‌گردد؛ زیرا پیامبر جدر مورد کسیکه به پیامبرجدروغ می‌بندد، و یا بدون دقت و احتیاط سخن و روایتی را به ایشان نسبت می‌کند، فرمودند: «لا تكذِبوا عليَّ، فإنه مَنْ كَذَبَ عليّ فَلْيَلِجِ النارَ». «کسیکه عمدا از قول خود بر من دروغ ببندد باید جای خود را در دوزخ آماده بسازد» [۴۶].
و این و عید سخت و تکان دهنده مانع این شد که انس سدر مورد روایت احادیث از احتیاط و دقت بیشتر کار بگیرد، چنانچه در حدیث متفق علیه دیگری این حدیث روایت شده است که می‌گوید: «إِنه لَيَمْنَعُنِى أَنْ أحدّثكم حديثًا كثيرًا أَنَّ النبيَّ ج قال: مَنْ تعمَّدَ عليّ كَذِبًا فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ من النار». «یگانه چیزی که مرا از کثرت روایت از رسول الله جمنع کرد این بود که پیامبر جفرمودند: کسیکه قصدا بمن نسبت دروغ می‌دهد باید جایش را در دوزخ مهیا سازد».
اما قبل از بیان نوعیت و یا چگونگی مسؤولیت ما در این راستا باید گفت که علما مخصوصا امامان برجستۀ حدیث در گذشته‌ها، مخصوصا در قرون سه گانه و طلایی صدر اسلام با ایجاد و معرفی نمودن علم مصطلح الحدیث و علم تخریج احادیث مسؤولیت‌های خویش را در این زمینه به و جه احسن ادا نمودند.
علم مصطلح الحدیث که در اساس بخاطر تمحیص و تفکیک حدیث ثابت از غیر ثابت، و یا شناخت حدیث مقبول از مردود وضع شده است، فشردۀ علوم متعددی است که در رأس آن‌ها علم علل حدیث، علم جرح و تعدیل قرار دارد. و علمای حدیث با وضع این علم و معرفی نمودن قواعد کلی آن توانستند احادیث پیامبر را از دس و تزویر، اشتباه و تغییر حفظ نمایند.
واقعا کسیکه با علم مصطلح الحدیث و کتب تالیف شده پیرامون آن آشنایی داشته باشد بخوبی می‌تواند این حقیقت را درک کند که علمای مصطلح در راستای تفکیک حدیث مقبول از مردود چه انداز تلاش‌های را به خرچ دادند؟.
طوریکه می‌بینیم علمای حدیث در نتیجۀ بروز حوادث و ظهور فتنه‌های مختلف که سبب روی کار آمدن فرق و گروه‌های مختلف سیاسی و غیر سیاسی شد در پهلوی نقد و بررسی متن حدیث، تمام حالات و کوائف زندگی راویان حدیث را از ولادت تا وفات بطور علمی و دقیق ارزیابی نموده، بدون در نظر داشت روابط فردی و یا اجتماعی مراتب ایشان را از لحاظ جرح و تعدیل روشن ساختند.
امام مسلم در مقدمۀ صحیح مسلم نظر امام ابن سیرین را در مورد تاریخچۀ ظهور علم رجال و یا بررسی اسانید نقل کرده، که گفته است: «لم يکونوا يسألون عن الإسناد فلما وقعت الفتنة قالوا سموا لنا رجالکم فينظر إلی أهل السنة فيؤخذ حديثهم وينظر إلی أهل البدع فلا يؤخذ حديثهم» [۴۷]. «مردم در گذشته بخاطر حاکم بودن فضای صداقت و امانت از وضعیت و چگونگی اسانید و روایات سوال نمی‌نمودند، اما زمانیکه فتنۀ بزرگ - که بقول مشهور منظور ابن سیرین از آن فتنه بشهادت رسیدن عثمان سمی‌باشد – رخ داد، مردم گفتند: اکنون از رجال روایات تان نام ببرید، پس دیده می‌شود اگر راوی از اهل سنت باشد روایتش می‌تواند قابل قبول باشد، اما اگر بر عکس راوی و یا روات ذکر شده در اسناد از اهل بدعت باشند پس روایات ایشان قابل قبول نمی‌تواند باشد».
بار دیگر زمانیکه سنت و بعبارت دیگر احادیث و روایات پیامبر جکتب و معارف مختلف بکثرت ثبت و درج گردید، و اکثریت مؤلفین با عدم بیان نمودن مراجع و منابع آن احادیث، و نیز با عدم تعیین مرتبه و درجۀ آن‌ها از لحاظ قبول و رد به وجیبۀ تمحیص و تثبت خود عمل نکردند، اینجا هم علمای حدیث خود را مکلف دیدند تا مسؤولیت و وجیبۀ خویش را در این راستا بوسیلۀ تخریج نمودن احادیث ذکر شده در آن کتاب‌ها، و بیان نمودن درجه و مرتبۀ آن‌ها از لحاظ قبولیت و عدم قبولیت ادا نمایند، تا کسانیکه از علم و آگاهی کامل برخوردار نیستند با استفاده از کتب تخریج از حقیقت آن احادیث آگاه شوند. و واقعیت هم همین طور شد که براساس عامل و انگیزۀ فوق فن تخریج بوجود آمد، و کتب زیادی در قرون مختلف زیر عنوان کتب تخریج حدیث تالیف و طبع گردید.
این بود گوشه و یا پارۀ اندکی از تلاش‌های علمای سلف پیرامون تمحیص و یا تثبت در مورد حدیث و یا سنت.
لازم به تذکر است كه انشاء الله در ضمیمۀ این بحث عناوین کتب تالیف شده پیرامون علم اصول حدیث و یا مصطلح الحدیث، و کتب تالیف شده در تخریج احادیث، و کتب تالیف شده در جرح و تعدیل را به عنوان بحث تکمیلی خدمت خوانندگان ذكر خواهم كرد كه از بررسی اسامی آن کتاب‌ها این حقیقت واضح خواهد گردید که علمای حدیث در گذشته براساس نیازمندی‌های عصر مسؤولیت خود را اداء نمودند.
اما سوالیكه قابل طرح است این است که مسؤولیت مسلمانان مخصوصا علمای امت در عصر حاضر و كنونی چیست؟
مسؤولیت عمده علمای امت در عصر حاضر که عصر علم و تکنالوژی است در این راستا این است که به سطح جهان و با اشتراک و همکاری کشورهای مطرح اسلامی یک مؤسسه و یا نهاد متخصص علمی را تاسیس نمایند و در آن با گماشتن افراد متخصص در حدیث و علوم آن، تمام متون سنت از کتب و دواوین حدیث اعم از مطبوع و یا مخطوط ذخیره و جمع‌آوری گردد، و بعد از ذخیره و جمع آوری با بررسی و تحقیق پیرامون متون و اسانید آن، تمام احادیث را در دو بخش بزرگ زیر نام‌های احادیث مقبول و پذیرفته شده، و احادیث ضعیف و یا مردود، چاپ و تکثیر نمایند.
واین کار در عصر حاضر که برخی از کشورهای اسلامی از امکانات نسبتا خوب مالی و تخنیکی برخوردار هستند، دشوار به نظر نمی‌رسد طوریکه برخی کشورها عملا در سطح خود گام‌های مقدماتی را در این راستا برداشتند، و این گام‌ها می‌تواند در این راستا حیثیت خشت اول را داشته باشد، اما به سطح جهانی با تاسف در این راستا کار عملی صورت نگرفته است.
[۴۶. ] متفق علیه، اللؤلؤ والـمرجان فیما اتفق علیه الشیخان، ص: ۵. [۴۷] مقدمه صحیح مسلم، ص: ۱۱.