آداب دعا

۱- دعا باید با حمد و سپاس و ستایش الله تبارک وتعالی و درود بر پیامبر اکرم جشروع و با آن‌ها به پایان برسد.

پیامبراکرم جبه کسی که قبل از درود فرستادن بر ایشان، در دعا کردن عجله فرمود: «عجلتَ أَيُّهَا الْمُصَلِّي، إِذَاِ صَلَّيْتَ فَقَعَدْتَ فَاحْمَدِ اللهَ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ وَصَلِّ عَلَيَّ، ثُمَّ ادْعُهُ».

(ای نمازگزار! عجله کردی. هرگاه نماز خواندی و نشستی، الله را به آنچه سزاوار است ستایش کن و برمن درود بفرست، سپس الله را دعا کن).

و به کسی که الله ﻷرا ستایش نمود و بر ایشان درود فرستاد، فرمود: «أَيُّهَا الْمُصَلِّي ادْعُ تُجَبْ» [٧].

(ای نمازگزار! دعا کن که دعایت اجابت می‌شود).

و در روایتی: «كُلُّ دُعَاءٍ مَحْجُوبٌ عَنِ السَّمَاءِ حَتَّى يُصَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ، وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ» [۸].

(هر دعایی از بالا رفتن بسوی آسمان منع می‌شود تا آنکه بر محمد جو اهل بیت ایشان درود فرستاده نشود).

۲- در دعا و خواهش از الله متعال، عزم و اراده کند و یقین داشته باشدکه الله تعالی دعایش را می‌پذیرد.

رسول اکرم جفرمودند: «إِذَا دَعَا أَحَدُكُمْ فَلْيَعْزِمِ الْمَسْأَلَةَ، وَلاَ يَقُولَنَّ: اللّهُمَّ إِنْ شِئْتَ فَأَعْطِنِي، فَإِنَّهُ لاَ مُسْتَكْرِهَ لَهُ» [٩].

(هرگاه یکی از شما دعا کرد، در دعا کردن عزم و اراده کند و نباید بگوید: الها! اگر خواستی به من بده؛ زیرا کسی الله أرا به انجام دادن کاری مجبور کرده نمی‌تواند).

۳- در اجابت دعا عجله نکند.

پیامبراکرم جفرمودند: «يستجابُ لأَحَدِكُمْ مَا لَمْ يَعْجَلْ، يَقُولُ: دَعَوْتُ فَلَمْ يُستَجَبْ لِي» [۱۰].

(دعای یکی از شما قبول می‌شود تا وفتی که عجله نکند و نگوید: دعا کردم ولی مستجاب نشد).

۴- در دعا سجع (سخن با قافیه) نگوید یعنی با تکلف دعا نکند و صدای خود را بلند نکند. و در تفسیر تعدی و تجاوز در دعا، در این آیه سجع گفته شده است: ﴿ٱدۡعُواْ رَبَّكُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡيَةًۚ إِنَّهُۥ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِينَ ٥٥﴾[الأعراف: ۵۵].

«پروردگار خود را با تضرع و زاری بخوانید که الله هرگز ستمکاران و تجاوزکنندگان را دوست ندارد».

ابن عباسببه عکرمه/فرمود: «... فَانُظرِ السَّجْعَ مِنَ الدُّعَاءِ فَاجْتَنِبْهُ، فَإِنِّي عَهِدتُّ رَسُولَ اللهِ جوَأَصْحَابَهُ لا يَفْعَلُونَ إِلاَّ ذَلِكَ» [۱۱].

(بنگر و از سجع در دعا دوری کن؛ زیرا عهد من با رسول الله جو اصحاب او چنین بود، که از سجع دوری می‌کردند).

۵- در حال دعا رو به قبله بودن همراه با بلند کردن دو دست، و وضو داشتن به خصوص در دعای طلب باران.

«دَعَا رَسُولُ اللهِ جوَاسْتَسْقَى، ثُمَّ اسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَقَلَبَ رِدَاءَهُ» [۱۲].

(رسول الله جبرای طلب باران دعا کرده، رو به قبله ایستادند و عبای خود را زیرو رو (معکوس) بر تن کردند).

وقد ثَبَتَ كذلكَ دعاؤُهُ جفي الاستسقاءِ في خُطبةِ الجُمُعةِ غِيرَ مستقبِلٍ القِبْلَةَ [۱۳].

و همچنین در روایتی ثابت است که در دعای طلب باران در خطبۀ جمعه، قبله را استقبال نکردند.

و رسول الله جدر حال دعا دو دوست خود را بلند کردند تا آن جا که عده‌ای از صحابه مانند ابو موسی و انسب، سفیدی زیر بغل حضرت را مشاهده نمودند [۱۴].

۶- خشوع و حضور دل در دعا همراه با صدای کوتاه. الله تعالی می‌فرماید:

﴿إِنَّهُمۡ كَانُواْ يُسَٰرِعُونَ فِي ٱلۡخَيۡرَٰتِ وَيَدۡعُونَنَا رَغَبٗا وَرَهَبٗاۖ وَكَانُواْ لَنَا خَٰشِعِينَ ٩٠﴾[الأنبیاء: ٩۰].

«زیرا آن‌ها در کارهای خیر عجله می‌کردند و در حال بیم و امید ما را می‌خواندند و همیشه به درگاه ما متواضع و فروتن بودند».

و فرمود: ﴿ٱدۡعُواْ رَبَّكُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡيَةًۚ إِنَّهُۥ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِينَ ٥٥﴾[الأعراف: ۵۵].

«پروردگار خود را با تضرع و زاری بخوانید که الله هرگز ستمکاران و تجاوزکنندگان را دوست ندارد».

و رسول الله جفرمودند: «إَنَّكُمْ لَيْسَ تَدْعُونَ أَصَمَّ وَلاَ غَائِباً، إِنَّكُمْ تَدْعُونَهُ سَمِيعاً قَرِيباً وَهُوَ مَعَكُمْ» [۱۵].

(شما کر و غایب را نمیخوانید، بلکه شنونده‌ای نزدیک را میخوانید که با شماست).

٧- اینکه در دعا کردن همچنان التماس و زاری نماید.

عایشهلگوید: «حتي إِذَا كَاَن ذَاتَ يَوْمٍ، أَوْ ذَاتَ لَيْلَةٍ، دَعَا رَسُولُ اللهِ ج، ثُمَّ دَعَا، ثُمَّ دَعَا...» [۱۶].

(شبی یا روزی بود و رسول الله جپروردگار را خواند سپس او را خواند، سپس او را خواند).

۸- در دعا کردن با نام‌های الله أبه او توسل جوید.

الله ﻷمی‌فرماید: ﴿وَلِلَّهِ ٱلۡأَسۡمَآءُ ٱلۡحُسۡنَىٰ فَٱدۡعُوهُ بِهَاۖ وَذَرُواْ ٱلَّذِينَ يُلۡحِدُونَ فِيٓ أَسۡمَٰٓئِهِۦۚ سَيُجۡزَوۡنَ مَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٨٠﴾[الأعراف: ۱۸۰].

«و الله دارای زیبا ترین نام‌ها است، اوتعالی را با آن بخوانید، و آنان را که در نام‌های او به تحریف دست می‌زنند، واگذارید که به زودی به کردار بدشان مجازات خواهند شد».

و در حدیث شریف آمده: «دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ جالْمَسْجِدَ فَإِذَا هُوَ بِرَجُلٍ قَدْ قَضَى صَلاَتَهُ وَهُوَ يَتَشَهَّدُ وَهُوَ يَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ يَا اللَّهُ الأَحَدُ الصَّمَدُ الَّذِى لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ أَنْ تَغْفِرَ لِى ذُنُوبِى إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ. قَالَ فَقَالَ: قَدْ غُفِرَ لَهُ قَدْ غُفِرَ لَهُ» [۱٧].

(روزی رسول اکرم جوارد مسجد شدند که مردی نماز خوانده و در تشهد اخیر نشسته و می‌گوید: پروردگارا! من از تو می‌خواهم‌ای الله یگانۀ بی‌نیاز که کسی را نزاده و زاده نشده و هیچ کس او را همتا نیست اینکه گناهانم را ببخشایی چرا که تو بخشندۀ مهربان هستی. آن‌حضرت جفرمودند: (بی‌گمان بخشیده شد، بخشیده شد).

٩- به اعمال نیک و صالح خود به الله توسل جوید.

در حدیث صحیح از رسولِ اللهِ جآمده است: «قصةُ ثلاثةِ رَهْطٍ، مِمَّنْ كَانُوا قَبْلَنَا، آواهمُ المبيتُ إلى غارٍ فسدَّتْ عليهمُ الغارَ صخرةٌ مِنَ الجبَلِ؛ فدعا الأَوّلُ متوسِّلاً بمزيدِ بِرِّهِ بأبوَيْه، والثاني بعِفَّتهِ عن الزِّنى مع عِظَمِ الدَّاعي إليه، والثالثُ بحفظِهِ الأمانةَ ورَدِّهاَ تامَّةً مثمَّرةً لصاحبِها، فانفرجَ في دعوةِ كلِّ واحدٍ منهمْ شيءٌ منها، فلمّا انفرجَتْ كلُّها خرجوا يمشُون» [۱۸].

(از رسول الله جثابت است که سه نفر از مردم پیش از اسلام، به غاری پناه بردند. سنگی راه ورودی غار را بست. آن‌ها به الله أمتوسل شدند، اولین نفر به فرمانبرداری و طاعت پدر و مادر، دومی به پاکی و عفت خود از زناکاری با وجود سبب آن و نفر سوم به امانت داری و برگردانیدن تمام امانت‌ها و سود آن. و با دعای هرکدام از آن‌ها، اندکی از راه ورود باز می‌شد. با دعای آخرین یعنی سوم کاملا راه باز شد، از غار بیرون آمدند و رفتند.

۱۰- در دعا کردن، به دعاهای کامل و جامع روی آورد و بر آن‌ها درنگ و تأمل کند.

در حدیث «كانَ رَسُولُ اللهِ يَسْتَحِبُّ الْجَوَامِعَ مِنَ الدُّعَاءِ، وَيَدَعُ مَا سِوَى ذَلِكَ» [۱٩].

(رسول الله جدعایی را مستحب میدانست که کامل و جامع بود (شامل دنیا و آخرت و دعایی با عبارت کوتاه و معنای بسیار) و آن حضرت دعاهای غیر این را ترک میکرد).

۱۱- دعا‌ها را باید سه بار تکرار نماید، چنانکه امام بخاری/از عبدالله ابن مسعودسروایت نموده که در یکی از روزها وقتی پیامبر اکرمجدر کنار کعبه به سجده رفتند عقبه بن ابی معیط شکمبه شتر را میان پشت و دو شانه آن‌حضرت جنهاد تا آنکه فاطمهلآمد و آن را از پشت مبارک‌شان دور انداخت سپس ایشان سر خویش را بلند نموده فرمودند: «اللهم علیك بقریش»(الها! خودت به حساب قریش برس) و سه بار این دعا را تکرار فرمودند. ایشان دعا و مسألت را سه بار تکرار می‌نمودند) [۲۰].

۱۲- گریه و ناله و زاری به الله ﻷ:

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ أَنَّ النَّبِىَّ جتَلاَ قَوْلَ اللَّهِ ﻷفِى إِبْرَاهِيمَ (رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِى فَإِنَّهُ مِنِّى) الآيَةَ. وَقَالَ عِيسَى÷(إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) فَرَفَعَ يَدَيْهِ وَقَالَ «اللَّهُمَّ أُمَّتِى أُمَّتِى». وَبَكَى فَقَالَ اللَّهُ ﻷيَا جِبْرِيلُ اذْهَبْ إِلَى مُحَمَّدٍ وَرَبُّكَ أَعْلَمُ فَسَلْهُ مَا يُبْكِيكَ فَأَتَاهُ جِبْرِيلُ - عَلَيْهِ الصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ - فَسَأَلَهُ فَأَخْبَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ جبِمَا قَالَ. وَهُوَ أَعْلَمُ. فَقَالَ اللَّهُ يَا جِبْرِيلُ اذْهَبْ إِلَى مُحَمَّدٍ فَقُلْ إِنَّا سَنُرْضِيكَ فِى أُمَّتِكَ وَلاَ نَسُوءُكَ [۲۱].

از عبد الله بن عمرو بن العاص روایت است که وقتی پیامبر اکرم جفرمودۀ الله ﻷدر مورد ابراهیم ÷(پروردگارا! این بتها بسیاری از مردم را گمراه ساخته‌اند پس هرکه از من پیروی کند، او از من است) و عیسی ÷فرمود: (اگر آنان را عذاب کنی، بندگان تو هستند و اگر از ایشان گذشت کنی-تو خود دانی و توانی- چرا که تو توانا و کار بجایی) را تلاوت نمودند دو دست‌شان را بلند نموده فرمودند: «اللهم أمتي أمتي»و گریه نمودند. الله متعال فرمود: ای جبریل نزد محمد برو و پروردگارت آگاه تر است و از او بپرس چه چیز تو را به گریه آورد؟ جبریل ÷نزد آن‌حضرت جآمد ایشان سبب گریه را به جبریل بازگو نمود در حالیکه الله ﻷداناتر است. سپس الله متعال فرمود: ای جبریل برو و به محمد بگو ما تو را در مورد امتت راضی می‌سازیم و تو را غمگین نخواهیم کرد).

۱۳- دعا در همه احوال و اوضاع:

پیامبر اکرم جمی‌فرماید: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَسْتَجِيبَ اللَّهُ لَهُ عِنْدَ الشَّدَائِدِ وَالكَرْبِ فَلْيُكْثِرِ الدُّعَاءَ فِي الرَّخَاءِ» [۲۲].

(آنکه خوشش آید اینکه الله ﻷدعایش را در وقت سختی و شدت و رنج قبول کند پس باید در وقت آسایش دعای زیاد بکند).

۱۴- عدم دعا بر اهل و اولاد و اموال:

پیامبر اکرم جمی‌فرمایند: «لاَ تَدْعُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ وَلاَ تَدْعُوا عَلَى أَوْلاَدِكُمْ وَلاَ تَدْعُوا عَلَى أَمْوَالِكُمْ لاَ تُوَافِقُوا مِنَ اللَّهِ سَاعَةً يُسْأَلُ فِيهَا عَطَاءٌ فَيَسْتَجِيبُ لَكُمْ» [۲۳].

(بر نفس‌های خود و بر اولاد و اموال خود دعای بد نکنید تا موافق نشود به ساعتی که الله تعالی در آن ساعت چون از عطایی سوال شود برای شما اجابت کند).

۱۵- به جز الله ﻷاز کسی دیگر چیزی نطلبد:

پیامبر اکرم جبه ابن عباسبچنین توصیه نمودند: «يَا غُلاَمُ إِنِّي أُعَلِّمُكَ كَلِمَاتٍ، احْفَظِ اللَّهَ يَحْفَظْكَ، احْفَظِ اللَّهَ تَجِدْهُ تُجَاهَكَ، إِذَا سَأَلْتَ فَاسْأَلِ اللَّهَ، وَإِذَا اسْتَعَنْتَ فَاسْتَعِنْ بِاللَّهِ، وَاعْلَمْ أَنَّ الأُمَّةَ لَوْ اجْتَمَعَتْ عَلَى أَنْ يَنْفَعُوكَ بِشَيْءٍ لَمْ يَنْفَعُوكَ إِلاَّ بِشَيْءٍ قَدْ كَتَبَهُ اللَّهُ لَكَ، وَلَوْ اجْتَمَعُوا عَلَى أَنْ يَضُرُّوكَ بِشَيْءٍ لَمْ يَضُرُّوكَ إِلاَّ بِشَيْءٍ قَدْ كَتَبَهُ اللَّهُ عَلَيْكَ، رُفِعَتِ الأَقْلاَمُ وَجَفَّتْ الصُّحُفُ» [۲۴].

(ای پسر! چند سخن ارجمند را برایت تعلیم می‌دهم. الله را حفظ کن تا تو را حفظ کند. بیاد الله باش اوتعالی را در برابرت می‌یابی. اگر چیزی می‌خواهی از الله بخواه، اگر یاری می‌جویی از الله بجو، و بدان که اگر تمام مردم جمع شوند تا به تو نفعی برسانند، نفع رسانده نمی‌توانند مگر چیزی را که الله برایت نوشته است و اگر همه جمع شوند تا بتو ضرری برسانند، ضرری رسانده نمی‌توانند مگر آنچه را که الله برایت نوشته و مقدر کرده است، قلم‌ها برداشته شده و صحیفه‌ها خشک گردیده است).

۱۶- به گناهان خود اعتراف کند و از الله ﻷآمرزش بخواهد:

از شداد بن اوسسروایت است که پیامبر اکرم جفرمودند: سید استغفار این است که بگوید: «سَيِّدُ الاِسْتِغْفَارِ أَنْ تَقُولَ اللَّهُمَّ أَنْتَ رَبِّي لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ خَلَقْتَنِي وَأَنَا عَبْدُكَ وَأَنَا عَلَى عَهْدِكَ وَوَعْدِكَ مَا اسْتَطَعْتُ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا صَنَعْتُ أَبُوءُ لَكَ بِنِعْمَتِكَ عَلَيَّ وَأَبُوءُ بِذَنْبِي اغْفِرْ لِي فَإِنَّهُ لاَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ أَنْتَ قَالَ، وَمَنْ قَالَهَا مِنَ النَّهَارِ مُوقِنًا بِهَا فَمَاتَ مِنْ يَوْمِهِ قَبْلَ أَنْ يُمْسِيَ فَهُوَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَمَنْ قَالَهَا مِنَ اللَّيْلِ وَهْوَ مُوقِنٌ بِهَا فَمَاتَ قَبْلَ أَنْ يُصْبِحَ فَهْوَ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ» [۲۵].

(...پروردگارا! تو اله منی، معبود برحقی جز تو نیست. مرا آفریدی و من بندۀ تو‌ام و بر عهد و پیمان تو بقدر توان ایستاده‌ام، از شر و زشتی آنچه انجام داده‌ام بتو پناه می‌جویم، به نعمتت بر خویش و هم بر گناهانم اعتراف دارم، پس مرا بیامرز، زیرا گناهان را جز تو کسی نمی‌آمرزد. آنکه در روز آن را بگوید در حالیکه به آن یقین دارد و در همان روز پیش از آنکه شب کند بمیرد، او از اهل بهشت است و آنکه در شب آن را بگوید در حالیکه به آن یقین دارد و پیش از آنکه صبح کند، بمیرد، او از اهل بهشت است).

۱٧- توبه کند و حقوق مردم را به ایشان برگرداند و از کسانیکه در حق‌شان ظلم و تجاوز کرده بخشش بخواهد تا دعایش را الله متعال قبول کند. پیامبر اکرم جدر مورد مردی که دو دست خود را بطرف آسمان بلند کرده و یارب یارب می‌گوید، فرمودند: در حالیکه طعام او از حرام، و لباس او از حرام و با حرام تغذیه شده چگونه دعایش مستجاب گردد!؟ [۲۶].

۱۸- بنده مسلمان باید اوقات و احوالی که در آن دعا مستجاب می‌گردد را غنیمت بشمارد از الله قادر و توانا أبا اظهار عاجزی و بیچارگی و مراعات آداب دعا آنچه را می‌خواهد طلب نماید.

[٧] سنن امام ترمذی حدیث شماره (۳۴٧۶) و فرمود: این حدیث حسن است. [۸] شعب الایمان از امام بیهقی حدیث شماره(۱۴٧۴) وصحیح الجامع از علامه البانی حدیث شماره (۴۳٩٩). [٩] متفق علیه. [۱۰] متفق علیه. [۱۱] صحیح امام بخاری حدیث شماره(۶۳۳٧). [۱۲] متفق علیه. [۱۳] صحیح امام بخاری حدیث شماره(۱۰۱۴). [۱۴] متفق علیه. [۱۵] متفق علیه. [۱۶] متفق علیه. [۱٧] سنن امام ابو داود حدیث شماره (٩۸٧). [۱۸] مختصری است از معنای حدیث متفق علیه: صحیح امام بخاری حدیث شماره (۲۲۱۵) و صحیح امام مسلم حدیث شماره(۲٧۴۳). [۱٩] سنن امام ابوداود حدیث شماره(۱۴۸۲). و صحیح ابن حِبّان حدیث شماره(۲۴۱۲). [۲۰] متفق علیه. [۲۱] صحیح امام مسلم حدیث شماره(۵۲۰). [۲۲] سنن امام ترمذی حدیث شماره(۳۳۸۲) و حاکم/این حدیث را صحیح خوانده است و ذهبی/با او موافق است. نگا: صحیح الجامع از علامه البانی حدیث شماره (۶۱۶۶). [۲۳] صحیح امام مسلم حدیث شماره(٧٧۰۵). [۲۴] سنن ترمذی حدیث شماره(۲۵۱۶)وفرمود: این حدیث صحیح حسن است. [۲۵] صحیح امام بخاری حدیث شماره(۶۳۰۶). [۲۶] صحیح امام مسلم حدیث شماره(۱۰۱۵).