به كار بردن لفظ اهل كتاب بر ايمان آنان دلالت نمینمايد
قرآن یهود و نصاری را اهل کتاب مینامد و این بدین معنی نیست که آنان ایماندارند بلکه بدین معناست که آنها در اصل اهل دین آسمانی بودن و این مزیتی برایشان است. ما میدانیم که قرآن در تعبیر یهود و نصاری چند صیغه بکار برده است، صیغهای برای مدح، صیغهای برای ذم و صیغهای که بر هر دو حمل میشود. و آن با جستجو و دقت بدست میآید.
صیغه اول: صیغه ﴿ٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ﴾«کسانی که به ایشان کتاب دادیم»صیغه مدح در قرآن است.
صیغه دوم: صیغه ﴿ٱلَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبٗا مِّنَ ٱلۡكِتَٰبِ﴾«کسانی که بهرهای از کتاب به آنان دادیم»صیغه ذم در قرآن است.
و صیغه سوم: صیغه ﴿أَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ﴾یا ﴿ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ﴾«کسانی که کتاب به آنان داده شده است».میباشد که در بعضی جاها به عنوان مدح و در جای دیگر به عنوان ذم به کار میرود. به ذکر آیاتی در رابطه با این صیغهها در قرآن میپردازیم:
در صیغه اول این سخن پروردگار را مییابیم که میفرماید: ﴿ٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يَتۡلُونَهُۥ حَقَّ تِلَاوَتِهِۦٓ أُوْلَٰٓئِكَ يُؤۡمِنُونَ بِهِۦۗ وَمَن يَكۡفُرۡ بِهِۦ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡخَٰسِرُونَ ١٢١﴾[البقرة: ۱۲۱] «کسانی که کتاب به آنان دادهایم آن را چنانکه باید میخوانند، ایشانند که به آن ایمان دارند».مقصود از ایشان: کسانی است که خداوند آنها را هدایت نمود تا به محمد و رسالت و کتابش ایمان آورند.
و مانند آن این سخن الله تعالی میباشد که میفرماید: ﴿ٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ مِن قَبۡلِهِۦ هُم بِهِۦ يُؤۡمِنُونَ ٥٢ وَإِذَا يُتۡلَىٰ عَلَيۡهِمۡ قَالُوٓاْ ءَامَنَّا بِهِۦٓ إِنَّهُ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّنَآ إِنَّا كُنَّا مِن قَبۡلِهِۦ مُسۡلِمِينَ ٥٣﴾[القصص: ۵۲ - ۵۳] «کسانی که قبل از آن به ایشان کتاب دادیم به آن (قرآن) ایمان میآورند. و هنگامی که بر آنان خوانده میشود میگویند به آن ایمان آوردیم که آن درست است و از طرف پروردگار ماست ما پیش از آن از تسلیم شدگان بودیم».و میفرماید: ﴿ وَٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يَعۡلَمُونَ أَنَّهُۥ مُنَزَّلٞ مِّن رَّبِّكَ بِٱلۡحَقِّ﴾[الأنعام: ۱۱۴] «و کسانی که به آنها کتاب دادهایم میدانند که آن به حق از جانب پروردگار توست».و میفرماید: ﴿وَكَذَٰلِكَ أَنزَلۡنَآ إِلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَۚ فَٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يُؤۡمِنُونَ بِهِۦۖ وَمِنۡ هَٰٓؤُلَآءِ مَن يُؤۡمِنُ بِهِۦۚ﴾[العنكبوت: ۴٧] «همچنین ما به سوی تو کتاب را نازل کردیم پس کسانی که به ایشان کتاب داده بودیم به آن ایمان میآورند».و آیات در این زمینه بسیار است.
و در صیغه دوم در سوره آل عمران این سخن الله تعالی را مییابیم که میفرماید: ﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبٗا مِّنَ ٱلۡكِتَٰبِ يُدۡعَوۡنَ إِلَىٰ كِتَٰبِ ٱللَّهِ لِيَحۡكُمَ بَيۡنَهُمۡ ثُمَّ يَتَوَلَّىٰ فَرِيقٞ مِّنۡهُمۡ وَهُم مُّعۡرِضُونَ ٢٣ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ قَالُواْ لَن تَمَسَّنَا ٱلنَّارُ إِلَّآ أَيَّامٗا مَّعۡدُودَٰتٖۖ وَغَرَّهُمۡ فِي دِينِهِم مَّا كَانُواْ يَفۡتَرُونَ ٢٤﴾[آل عمران: ۲۳ - ۲۴] «آیا داستان کسانی که بهرهای از کتاب را یافتهاند ندانستهای که به سوی کتاب خدا فراخوانده میشوند تا میانشان حکم کند، آنگاه گروهی از ایشان به حال اعراض روی برمیتابند؟ این بدان سبب بود که آنان گفتند: هرگز آتش جز چند روزی به ما نخواهد رسید و بر ساختههایشان آنان را در دینشان فریفته کرده است».واضح است که مراد از آن یهود میباشد زیرا یهود آن را بر زبان جاری نمودند.
﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبٗا مِّنَ ٱلۡكِتَٰبِ يُؤۡمِنُونَ بِٱلۡجِبۡتِ وَٱلطَّٰغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ هَٰٓؤُلَآءِ أَهۡدَىٰ مِنَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ سَبِيلًا ٥١ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ لَعَنَهُمُ ٱللَّهُۖ وَمَن يَلۡعَنِ ٱللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُۥ نَصِيرًا ٥٢﴾[النساء: ۵۱ - ۵۲] «آیا کسانی را که از کتاب خدا بهرهای یافتهاند ندیدهای؟ که به بت و طاغوت ایمان دارند و در باره کسانی که کفر ورزیدهاند میگویند: اینان از کسانی که ایمان آوردهاند راه یافته ترند. اینها هستند که خداوند لعنتشان کرده و هرکه را خدا لعنت کند هرگز برای او یاوری نخواهی یافت».واضح است که مراد از آن یهود میباشد همانگونه که سیاق آیه و اسباب نزول برآن دلالت مینماید. هنگامی که مشرکین مکه از یهودیان پرسیدند: ما بر هدایت هستیم یا محمد؟ گفتند: بلکه شما بر حق هستید.
و در صیغه سوم در قسمت مدح خداوند میفرماید: ﴿لَيۡسُواْ سَوَآءٗۗ مِّنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ أُمَّةٞ قَآئِمَةٞ يَتۡلُونَ ءَايَٰتِ ٱللَّهِ ءَانَآءَ ٱلَّيۡلِ وَهُمۡ يَسۡجُدُونَ ١١٣ يُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَيَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَيَنۡهَوۡنَ عَنِ ٱلۡمُنكَرِ وَيُسَٰرِعُونَ فِي ٱلۡخَيۡرَٰتِۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ مِنَ ٱلصَّٰلِحِينَ١١٤﴾[آلعمران: ۱۱۳ - ۱۱۴] «از میان اهل کتاب گروهی درست کارند که آیات خدا را در دل شب میخوانند و سر به سجده مینهند. به خدا و روز قیامت ایمان دارند؛ به کار پسندیده فرمان میدهند و از کار ناپسند باز میدارند؛ و در کارهای نیک شتاب میکنند، و آنان از شایستگانند». همانگونه که واضح میباشد مدح مربوط به جماعتی از ایشان است.
﴿وَإِنَّ مِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ لَمَن يُؤۡمِنُ بِٱللَّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكُمۡ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡهِمۡ خَٰشِعِينَ لِلَّهِ لَا يَشۡتَرُونَ بَِٔايَٰتِ ٱللَّهِ ثَمَنٗا قَلِيلًاۚ أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ أَجۡرُهُمۡ عِندَ رَبِّهِمۡۗ إِنَّ ٱللَّهَ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ ١٩٩﴾[آل عمران: ۱٩٩] «و از میان اهل کتاب کسانی هستند که به خدا و آنچه به سوی شما نازل شده و آنچه به سوی خودشان فرود آمده، ایمان دارند، در حالی که در برابر خداوند خاشعند و آیات خدا را به بهای اندک نمیفروشند. اینها هستند که در نزد پروردگار پاداش خود را خواهند داشت».مدح مربوط به جماعتی از آنها است که به هر دو کتاب ایمان آوردهاند.
و در قسمت ذم این سخن الله تعالی را مییابیم: ﴿مَّا يَوَدُّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ وَلَا ٱلۡمُشۡرِكِينَ أَن يُنَزَّلَ عَلَيۡكُم مِّنۡ خَيۡرٖ مِّن رَّبِّكُمۡۚ وَٱللَّهُ يَخۡتَصُّ بِرَحۡمَتِهِۦ مَن يَشَآءُۚ وَٱللَّهُ ذُو ٱلۡفَضۡلِ ٱلۡعَظِيمِ ١٠٥﴾[البقرة: ۱۰۵] «نه کسانی از اهل کتاب که کافر شدهاند و نه مشرکین دوست ندارند خیری از جانب پروردگارتان به سوی شما فرود آید».
﴿وَدَّ كَثِيرٞ مِّنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ لَوۡ يَرُدُّونَكُم مِّنۢ بَعۡدِ إِيمَٰنِكُمۡ كُفَّارًا حَسَدٗا مِّنۡ عِندِ أَنفُسِهِم مِّنۢ بَعۡدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ ٱلۡحَقُّۖ﴾[البقرة: ۱۰٩] «بسیاری از اهل کتاب بعد از این که حق برایشان آشکار گردید از روی حسدی که در وجودشان بود آرزو میکردند که شما را بعد از ایمانتان کافر گردانند».﴿يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ لِمَ تَكۡفُرُونَ بَِٔايَٰتِ ٱللَّهِ وَأَنتُمۡ تَشۡهَدُونَ ٧٠ يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ لِمَ تَلۡبِسُونَ ٱلۡحَقَّ بِٱلۡبَٰطِلِ وَتَكۡتُمُونَ ٱلۡحَقَّ وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ ٧١﴾[آل عمران: ٧۰ - ٧۱] «ای اهل کتاب، چرا به آیات خدا کفر میورزید با آنکه خود گواهی میدهید؟ ای اهل کتاب چرا حق را به باطل در میآمیزید و حقیقت را کتمان میکنید با آنکه خود میدانید؟».﴿قُلۡ يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ لِمَ تَكۡفُرُونَ بَِٔايَٰتِ ٱللَّهِ وَٱللَّهُ شَهِيدٌ عَلَىٰ مَا تَعۡمَلُونَ ٩٨ قُلۡ يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ لِمَ تَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ مَنۡ ءَامَنَ تَبۡغُونَهَا عِوَجٗا وَأَنتُمۡ شُهَدَآءُۗ وَمَا ٱللَّهُ بِغَٰفِلٍ عَمَّا تَعۡمَلُونَ ٩٩﴾[آل عمران: ٩۸ - ٩٩] «ای اهل کتاب، چرا به آیات خدا کفر میورزید؟ با آنکه خدا بر آنچه میکنید گواه است. بگو ای اهل کتاب چرا کسی را که ایمان آورده است از راه خدا باز میدارید و آن را کج میشمارید با آنکه خود گواهید؟ و خداوند از آنچه میکنید غافل نیست».
قسمت اول سوره آل عمران در باره مباحثههای اهل کتاب خصوصاً نصاری میباشد و آن مربوط به رهبران نصاری نجران است که به دیدار رسول الله صرفتند و او آنها را مورد احترام قرار داد و به بهترین شیوه با آنان رفتار نمود تا آنجا که عبای خویش را برایشان پهن نمود و آنها را داخل مسجدش کرد و به آنان اجازه داد که در آنجا نماز بخوانند، ولی ایشان را مسلمان ندانست بلکه آیاتی در رد شبهاتشان نازل شد و حجت آشکاری را بر آنها اقامه نمود و آشکار نمود که ادعایشان در این که مسیح خداست یا پسر خداست باطل میباشد و در این باره خداوند میفرماید: ﴿إِنَّ مَثَلَ عِيسَىٰ عِندَ ٱللَّهِ كَمَثَلِ ءَادَمَۖ خَلَقَهُۥ مِن تُرَابٖ ثُمَّ قَالَ لَهُۥ كُن فَيَكُونُ ٥٩ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُن مِّنَ ٱلۡمُمۡتَرِينَ ٦٠ فَمَنۡ حَآجَّكَ فِيهِ مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَكَ مِنَ ٱلۡعِلۡمِ فَقُلۡ تَعَالَوۡاْ نَدۡعُ أَبۡنَآءَنَا وَأَبۡنَآءَكُمۡ وَنِسَآءَنَا وَنِسَآءَكُمۡ وَأَنفُسَنَا وَأَنفُسَكُمۡ ثُمَّ نَبۡتَهِلۡ فَنَجۡعَل لَّعۡنَتَ ٱللَّهِ عَلَى ٱلۡكَٰذِبِينَ ٦١﴾[آل عمران: ۵٩ - ۶۱] «حال عیسی نزد خدا مانند آدم است که او را از خاک آفرید، سپس بدو گفت باش پس وجود یافت. حق از جانب پروردگار توست پس از تردید کنندگان مباش. هرکس بعد از آنکه حق برای تو آمد با تو به محاجه برخواست بگو بیایید پسرانمان و پسرانتان، زنانمان و زنانتان، و ما ذاتهای خود و شما ذاتهای خویش را فرا خوانیم سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم».
﴿فَإِن تَوَلَّوۡاْ فَإِنَّ ٱللَّهَ عَلِيمُۢ بِٱلۡمُفۡسِدِينَ ٦٣ قُلۡ يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ تَعَالَوۡاْ إِلَىٰ كَلِمَةٖ سَوَآءِۢ بَيۡنَنَا وَبَيۡنَكُمۡ أَلَّا نَعۡبُدَ إِلَّا ٱللَّهَ وَلَا نُشۡرِكَ بِهِۦ شَيۡٔٗا وَلَا يَتَّخِذَ بَعۡضُنَا بَعۡضًا أَرۡبَابٗا مِّن دُونِ ٱللَّهِۚ فَإِن تَوَلَّوۡاْ فَقُولُواْ ٱشۡهَدُواْ بِأَنَّا مُسۡلِمُونَ ٦٤ يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ لِمَ تُحَآجُّونَ فِيٓ إِبۡرَٰهِيمَ وَمَآ أُنزِلَتِ ٱلتَّوۡرَىٰةُ وَٱلۡإِنجِيلُ إِلَّا مِنۢ بَعۡدِهِۦٓۚ أَفَلَا تَعۡقِلُونَ ٦٥﴾[آل عمران: ۶۳ - ۶۵] «پس اگر رویگردان شدند همانا خداوند به فساد کنندگان داناست. بگو ای اهل کتاب بیایید به سوی کلمهای که میان ما و شما یکسان است و آن این است که هیچ کس را جز الله نپرستیم و چیزی را با او شریک نگردانیم و بعضی از ما بعض دیگر را غیر از خدا به خدایی نگیرد. پس اگر روی گرداندند بگویید شهادت دهید که ما مسلمانیم. ای اهل کتاب چرا در باره ابراهیم مجادله میکنید با آنکه تورات و انجیل بعد از آن نازل شده است؟ آیا تعقل نمیکنید؟».
﴿۞وَمِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ مَنۡ إِن تَأۡمَنۡهُ بِقِنطَارٖ يُؤَدِّهِۦٓ إِلَيۡكَ وَمِنۡهُم مَّنۡ إِن تَأۡمَنۡهُ بِدِينَارٖ لَّا يُؤَدِّهِۦٓ إِلَيۡكَ إِلَّا مَا دُمۡتَ عَلَيۡهِ قَآئِمٗاۗ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ قَالُواْ لَيۡسَ عَلَيۡنَا فِي ٱلۡأُمِّيِّۧنَ سَبِيلٞ وَيَقُولُونَ عَلَى ٱللَّهِ ٱلۡكَذِبَ وَهُمۡ يَعۡلَمُونَ ٧٥﴾[آل عمران: ٧۵] «و از اهل کتاب کسانی هستند که اگر او را بر مال فراوان امین شماری، آن را به تو بر میگرداند و از آنان کسانی هستند که اگر او را بر دیناری امین شماری آن را به تو باز نمیگردانند مگر این که دائماً نگهبانی بر وی گماری این بدان سبب است که آنان گفتند در مورد کسانی که کتاب آسمانی ندارند مسئولیتی بر ما نیست».
سوره آل عمران از جمله سورههایی است که در آن کلمه اهل کتاب زیاد تکرار شده است.
از جمله سورههای کوچکی که کودکان مسلمانان حفظ میکنند سوره بینه میباشد که در آن خداوند میفرماید: ﴿لَمۡ يَكُنِ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ وَٱلۡمُشۡرِكِينَ مُنفَكِّينَ حَتَّىٰ تَأۡتِيَهُمُ ٱلۡبَيِّنَةُ ١ رَسُولٞ مِّنَ ٱللَّهِ يَتۡلُواْ صُحُفٗا مُّطَهَّرَةٗ ٢﴾[البينة: ۱ - ۲] «کافران اهل کتاب و مشرکین تنها زمانیکه دلیل آشکار برایشان آمد از دین حق جدا شدند. فرستادهای از جانب خدا که صحیفههای پاک را تلاوت میکند».و میفرماید: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ وَٱلۡمُشۡرِكِينَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَٰلِدِينَ فِيهَآۚ أُوْلَٰٓئِكَ هُمۡ شَرُّ ٱلۡبَرِيَّةِ ٦﴾[البينة: ۶] «کسانی از اهل کتاب که کفر ورزیدند و مشرکین در آتش جهنمند و در آن جاودانند و ایشان بدترین مخلوقاتند».
این دو آیه و امثال اینها ما را آگاه میگرداند که در آنجا بعضی از کافران، اهل کتاب و بعضی از مشرکین بودند و هر دو از جمله کافران محسوب میگردند.
﴿أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ﴾در بعضی جاها در معنی مدح آمده است: ﴿وَإِنَّ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ لَيَعۡلَمُونَ أَنَّهُ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّهِمۡۗ﴾[البقرة: ۱۴۴] «و کسانی که به آنان کتاب داده شده است میدانند که آن حق است و از جانب پروردگار میباشد». و در بعضی جاها در بردارنده معنی نکوهش است: ﴿وَلَئِنۡ أَتَيۡتَ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ بِكُلِّ ءَايَةٖ مَّا تَبِعُواْ قِبۡلَتَكَۚ وَمَآ أَنتَ بِتَابِعٖ قِبۡلَتَهُمۡۚ وَمَا بَعۡضُهُم بِتَابِعٖ قِبۡلَةَ بَعۡضٖۚ وَلَئِنِ ٱتَّبَعۡتَ أَهۡوَآءَهُم مِّنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَكَ مِنَ ٱلۡعِلۡمِ إِنَّكَ إِذٗا لَّمِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ ١٤٥﴾[البقرة: ۱۴۵] «و اگر هر معجزهای را برای اهل کتاب بیاوری از قبله تو پیروی نمیکنند. و در ادامه میفرماید: و اگر از هواهای ایشان بعد از علمی که به سوی تو آمده، پیروی کنی، در آن صورت قطعاً از ستمگران خواهی بود».
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِن تُطِيعُواْ فَرِيقٗا مِّنَ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ يَرُدُّوكُم بَعۡدَ إِيمَٰنِكُمۡ كَٰفِرِينَ ١٠٠﴾[آل عمران: ۱۰۰] «ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر از گروهی از اهل کتاب فرمان برید شما را پس از ایمانتان به کفر بر میگردانند».
﴿وَإِذۡ أَخَذَ ٱللَّهُ مِيثَٰقَ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ لَتُبَيِّنُنَّهُۥ لِلنَّاسِ وَلَا تَكۡتُمُونَهُۥ فَنَبَذُوهُ وَرَآءَ ظُهُورِهِمۡ وَٱشۡتَرَوۡاْ بِهِۦ ثَمَنٗا قَلِيلٗاۖ فَبِئۡسَ مَا يَشۡتَرُونَ ١٨٧﴾[آل عمران: ۱۸٧] «و هنگامی که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده بود پیمان گرفت که حتماً باید آن را برای مردم بیان نمایید و کتمانش مکنید. پس آن را پشت سر خود انداختند و در برابر آن بهای ناچیز بدست آوردند و چه بد معاملهای کردند».
﴿قَٰتِلُواْ ٱلَّذِينَ لَا يُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَلَا بِٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ ٱلۡحَقِّ مِنَ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ﴾[التوبة: ۲٩] «بجنگید با کسانی از اهل کتاب که به خدا و روز آخرت ایمان نمیآورند و حرام خدا و رسولش را حرام نمیدانند و دین حق را نمیپذیرند».