مفاهیم اسلامی برای تسامح با مخالفین
نکته‌ای که در تسامح مد نظر است این است که اسلام مسلمان را به فلسفه معین یا به مفاهیم فکری آراسته کرده است که در نتیجه آن نفرت، غضب و سختی را نسبت به غیر مسلمانان دور نموده است و نسبت به آن‌ها به بهترین شیوه معاشرت کند و به آن‌ها نیکی نماید و نسبت به آنان عدالت را رعایت کند که خداوند عدالت کنندگان را دوست دارد.
مهمترین این مفاهیم عبارتند از:
هر مسلمانی به کرامت انسانی معتقد است. فرق نمی‌کند که چه دینی داشته یا از چه جنس یا رنگی باشد. خداوند می‌فرماید: ﴿۞وَلَقَدۡ كَرَّمۡنَا بَنِيٓ ءَادَمَ﴾[الإسراء: ٧۰] «و به تحقیق ما به بنی آدم کرامت بخشیدیم».و این کرامت برای هر انسانی حق احترام و رعایت را واجب می‌کند. در بخاری از جابر بن عبداللهسروایت است که «مَرَّتْ بِهِ جِنَازَةٌ فَقَامَ فَقِيلَ لَهُ: انها جِنَازَةُ يَهُودِيٍّ فَقَالَ: أَلَيْسَتْ نَفْسًا»«جنازه‌ای از کنار پیامبرصگذشت پیامبر برای آن جنازه برخاست. به او گفته شد: ای رسول خدا آن جنازه یک یهودی بود! در جواب فرمود: آیا یک انسان نبود؟!» بلی برای هر انسانی در اسلام حرمت و جایگاهی وجود دارد. جایگاهی که در آن هراس نیست و تفسیر و توضیحی که در آن ترسی وجود ندارد!
مسلمان معتقد است که اختلاف در دین به خاطر مشیت پروردگار است؛ کسی که به بنده‌اش اختیار و آزادی داده تا هر چه می‌خواهد انجام دهد: ﴿فَمَن شَآءَ فَلۡيُؤۡمِن وَمَن شَآءَ فَلۡيَكۡفُرۡۚ﴾[الكهف: ۲٩] «هرکس خواست مؤمن می‌شود و هرکس خواست کافر می‌گردد».﴿وَلَوۡ شَآءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ ٱلنَّاسَ أُمَّةٗ وَٰحِدَةٗۖ وَلَا يَزَالُونَ مُخۡتَلِفِينَ ١١٨ إِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّكَۚ وَلِذَٰلِكَ خَلَقَهُمۡۗ﴾[هود: ۱۱۸ – ۱۱٩] «و اگر پروردگار تو می‌خواست قطعاً همه مردم را امت واحدی قرار می‌داد در حالی که پیوسته در اختلاف‌اند مگر کسانی که پروردگار تو به آنان رحم کرده و برای همین آنان را آفریده است».
مفسران می‌گویند: یعنی برای اختلاف آن‌ها را خلق کرده است، زیرا به آنان عقل و اراده بخشیده است پس مشیت او اقتضا می‌کند که اختلاف داشته باشند.
مسلمان یقین دارد که خواست پروردگار رد شدنی نیست و نمی‌توان او را بازخواست نمود. کما این که او جز آنچه در آن خیر و حکمت باشد، نمی‌خواهد، مردم آن را بدانند یا به آن جاهل باشند. و برای این است که مسلمان هیچ وقت فکر نمی‌کند که مردم را مجبور کند به این که همه مسلمان گردند. چگونه می‌تواند همچون فکری بکند در حالی که الله تعالی به رسول کریمش می‌فرماید: ﴿وَلَوۡ شَآءَ رَبُّكَ لَأٓمَنَ مَن فِي ٱلۡأَرۡضِ كُلُّهُمۡ جَمِيعًاۚ أَفَأَنتَ تُكۡرِهُ ٱلنَّاسَ حَتَّىٰ يَكُونُواْ مُؤۡمِنِينَ ٩٩﴾[يونس: ٩٩] «و اگر پروردگار تو می‌خواست، قطعاً هرکه در زمین است همه آن‌ها یکسره ایمان می‌آوردند پس آیا تو مردم را مجبور می‌کنی که ایمان آورند؟».
وظیفه مسلمانان این نیست که کافران را به خاطر کفرشان محاسبه کنند یا گمراهان را بر گمراهیشان مجازات کنند، این حق آن‌ها نیست و موعد آن این دنیا نمی‌باشد بلکه حساب آن‌ها در روز قیامت با خداست. و جزای ایشان در روز قیامت با اوست. الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَإِن جَٰدَلُوكَ فَقُلِ ٱللَّهُ أَعۡلَمُ بِمَا تَعۡمَلُونَ ٦٨ ٱللَّهُ يَحۡكُمُ بَيۡنَكُمۡ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ فِيمَا كُنتُمۡ فِيهِ تَخۡتَلِفُونَ ٦٩﴾«و اگر با تو مجادله کردند بگو خدا به آنچه می‌کنید داناتر است. خداوند در روز قیامت در مورد آنچه با یکدیگر در آن اختلاف کردید، داوری خواهد کرد».
و پیامبرشصرا در شأن اهل کتاب مورد خطاب قرار می‌دهد و می‌فرماید: ﴿وَٱسۡتَقِمۡ كَمَآ أُمِرۡتَۖ وَلَا تَتَّبِعۡ أَهۡوَآءَهُمۡۖ وَقُلۡ ءَامَنتُ بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِن كِتَٰبٖۖ وَأُمِرۡتُ لِأَعۡدِلَ بَيۡنَكُمُۖ ٱللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمۡۖ لَنَآ أَعۡمَٰلُنَا وَلَكُمۡ أَعۡمَٰلُكُمۡۖ لَا حُجَّةَ بَيۡنَنَا وَبَيۡنَكُمُۖ ٱللَّهُ يَجۡمَعُ بَيۡنَنَاۖ وَإِلَيۡهِ ٱلۡمَصِيرُ ١٥﴾[الشوري: ۱۵] «به دعوت بپرداز و همانگونه که مأموری ایستادگی کن و از هواهای آنان پیروی مکن و بگو: به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت کنم. الله پروردگار ما و پروردگار شماست. اعمال ما از آن ما و اعمال شما از آن شماست؛ میان ما و شما خصومتی نیست؛ خداوند میان ما را جمع می‌کند و سرانجام کار به سوی اوست».
و عیسی÷در روز قیامت به پروردگارش می‌گوید: ﴿إِن تُعَذِّبۡهُمۡ فَإِنَّهُمۡ عِبَادُكَۖ وَإِن تَغۡفِرۡ لَهُمۡ فَإِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ ١١٨﴾[المائدة: ۱۱۸] «اگر آن‌ها را عذاب دهی پس بندگان تو هستند و اگر از آن‌ها در گذری همانا تو شکست ناپذیر حکیم هستی».
در وجود مسلمان نوعی آرامش و راحتی وجود دارد یعنی در آن بین اعتقادش به کفر کافر و نیکی کردن و رفتار عادلانه نسبت به او تضادی نمی‌یابد.
مسلمان به این ایمان دارد که خداوند به عدالت دستور می‌دهد، و آن را دوست دارد و به سوی اخلاق زیبا هر چند با مشرکین هم باشد دعوت می‌نماید و ظلم را ناپسند می‌دارد و ظالمین را اگرچه مسلمان هم باشد مجازات می‌کند. الله تعالی می‌فرماید: ﴿وَلَا يَجۡرِمَنَّكُمۡ شَنَ‍َٔانُ قَوۡمٍ عَلَىٰٓ أَلَّا تَعۡدِلُواْۚ ٱعۡدِلُواْ هُوَ أَقۡرَبُ لِلتَّقۡوَىٰۖ﴾[المائدة: ۸] «و نباید دشمنی گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک‌تر است».و رسول اللهصمی‌فرماید: «اتَّقُوا دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ وَإِنْ كَانَ كَافِرًا فَإِنَّهُ لَيْسَ دُونَهَا حِجَابٌ» [٩]. «از دعای مظلوم بترسید اگرچه کافری باشد زیرا میان او و خدا حجابی نیست».و الله تعالی می‌فرماید: ﴿لَّا يَنۡهَىٰكُمُ ٱللَّهُ عَنِ ٱلَّذِينَ لَمۡ يُقَٰتِلُوكُمۡ فِي ٱلدِّينِ وَلَمۡ يُخۡرِجُوكُم مِّن دِيَٰرِكُمۡ أَن تَبَرُّوهُمۡ وَتُقۡسِطُوٓاْ إِلَيۡهِمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلۡمُقۡسِطِينَ ٨﴾[الممتحنة: ۸] «خداوند شما را از کسانی که در دین با شما نجنگیده و از دیارتان بیرون نکرده‌اند، باز نمی‌دارد که با آنان نیکی کنید و با ایشان عدالت ورزید زیرا خداوند دادگران را دوست می‌دارد».
والحمد لله أولا وآخراً، وصلی الله على نبيه محمد وعلى آله وصحبه وسلم تسليماً.
[٩] رواه احمد فی المسند.