اصول عقاید اهل سنت در پرتو کتاب و سنت

مبحث دوم: مراتب قدر

قدر چهار مرحله دارد که نصوص بر آن دلالت دارند و اهل علم به آن تصریح کرده‌اند و آن عبارت است از:

مرتبه اول: خداوند به همه چیز از هستی‌ها، نیستی‌ها، چیزهای احتمالی، از چیزهای محال علم دارد و علم او همه چیز را در برگرفته است. آنچه هست، آنچه خواهد شد و آنچه نمی‌شود و آنچه می‌شود و چطور خواهد شد همه را با علم همیشگی و ابدی خود می‌داند. و دلیل بر آن این فرموده الله تعالی است: ﴿لِتَعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ وَأَنَّ ٱللَّهَ قَدۡ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عِلۡمَۢا ١٢﴾[الطلاق: 12] «تا بدانيد خداوند بر همه چيز تواناست و علم او همه چيز را در برگرفته است».

در صحیحین از ابن عباس مروایت است که گفت: «سُئِلَ عَنْ أَوْلَادِ الْمُشْرِكِينَ فَقَالَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا كَانُوا عَامِلِينَ» [248]«از رسول اللهصدربارۀ اولاد مشرکین (که مرده‌اند) سوال شد. فرمود: «خداوند بهتر می‌داند که (اگر زنده می‌ماندند) چه عملی انجام می‌دادند».

مرتبه دوم: الله تعالی آنچه را که تا روز قیامت خلق شدنی است نوشته است. الله تعالی می‌فرماید: ﴿أَلَمۡ تَعۡلَمۡ أَنَّ ٱللَّهَ يَعۡلَمُ مَا فِي ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِۚ إِنَّ ذَٰلِكَ فِي كِتَٰبٍۚ إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى ٱللَّهِ يَسِيرٞ ٧٠﴾[الحج: 70]. «آيا نمي‌داني كه خداوند آنچه را كه در آسمان و زمين است ميداند؟ بي‌گمان (همة) اين در كتابي (نوشته) است. (بدانيد) كه اين بر خداوند آسان است». و می‌فرماید: ﴿وَكُلَّ شَيۡءٍ أَحۡصَيۡنَٰهُ فِيٓ إِمَامٖ مُّبِينٖ ١٢﴾[یس: 12]. «و همه چیز را در کارنامه ای روشن حساب کرده‌ایم» و از سنت حدیث عبدالله بن عمرو بن عاص که پیشتر گذشت آمده بود که خداوند اندازه مخلوقات را پنجاه هزار سال قبل از اینکه آسمان‌ها و زمین را خلق کند، نوشته است.

مرتبه سوم: اراده و خواست خداوند است هرچه که بخواهد می‌شود و آنچه را که نخواهد نمی‌شود. الله تعالی می‌فرماید: ﴿إِنَّمَآ أَمۡرُهُۥٓ إِذَآ أَرَادَ شَيۡ‍ًٔا أَن يَقُولَ لَهُۥ كُن فَيَكُونُ ٨٢﴾[یس: 82]. «چون امر او به چيزي اراده كند همين كه به او بگويد باش، به وجود مي‌آيد» و می‌فرماید: ﴿وَمَا تَشَآءُونَ إِلَّآ أَن يَشَآءَ ٱللَّهُ رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ٢٩﴾[التکویر: 29]. «و نمي‌توانيد چيزي بخواهيد مگر آنچه پروردگار جهانيان بخواهد». شیخین از ابوهریرهسروایت می‌کند که رسول اللهصمی‌فرماید: «لَا يَقُولَنَّ أَحَدُكُمْ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي إِنْ شِئْتَ اللَّهُمَّ ارْحَمْنِي إِنْ شِئْتَ لِيَعْزِمْ في الدعاء فإن الله صانع ما شاء لا مكره له» [249]«هیچ یک از شما نگوید: خدایا! اگر خواستی، مرا مغفرت کن. خدایا! اگر خواستی، برمن رحم فرما. بلکه بطور قطع و یقین، بخواهد. زیرا هیچ کس نمی‌تواند خدا را به کاری مجبور کند».

مرتبه چهارم: خداوند خالق و پدید آوردنده همه اشیاء و قدرت او بر آن تمام و کامل است. خداوند خالق هر عمل کننده و عملش، محرک و حرکتش، ساکن و سکونش می‌باشد. الله تعالی می‌فرماید: ﴿ٱللَّهُ خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖۖ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ وَكِيلٞ ٦٢﴾[الزمر:62]. «خداوند خالق همه چيز است و او بر همه چيز نگهبان مي‌باشد» و می‌فرماید: ﴿وَٱللَّهُ خَلَقَكُمۡ وَمَا تَعۡمَلُونَ ٩٦﴾[الصافات: 96]. «حال آنكه شما و آنچه را كه انجام مي‌دهيد خداوند آفريده است». بخاری در صحیحش از عمران بن حصین روایت می‌کند که پیامبرصمی‌فرماید: «كَانَ اللَّهُ وَلَمْ يَكُنْ شَيْءٌ غَيْرُهُ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ وَكَتَبَ فِي الذِّكْرِ كُلَّ شَيْءٍ وَخَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ» [250]«خداوند، وجود داشت و چیزی غیر از او، وجود نداشت و عرش خدا روی آب، قرار داشت. او تقدیر همه کائنات را در لوح محفوظ نوشت. و آسمان‌ها و زمین را آفرید».

ایمان به این چهار مرحله برای درست شدن ایمان به قدر واجب است و هرکس چیزی از آن را انکار کند ایمان به قدر تحقق پیدا نمی‌کند. و الله تعالی اعلم.

[248] صحیح البخاری برقم (1384)، وصحیح مسلم برقم (2659) [249] صحیح البخاری برقم (6339)، وصحیح مسلم برقم (2679)، واللفظ لمسلم. [250] صحیح البخاری برقم (3191).